71461 P1170444

w stosunkowo krótkim okresie do ekologicznej jego dewastacji, zwłaszcza w długotrwale zasiedlanych mikroregionach osadniczych. Stopniowo postępujący proces obniża mą się zasobów energetycznych został raptownie przyspieszony pogarszającymi się warunkami klimatycznymi Doprowadziły one w stosunkowo krótkim okresie do eliminacji najbardziej wydajnych stref eksploatacyjnych (terasy zalewowe). W związku z tym możemy przyjąć, iż w niektórych rejonach Pomorzan* przełomie okresów HaC i HaD oraz na początku okresu HaD musiały występować cykliczne trudności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb -żywnościowych. Brak odpowiednio sprawnych narzędzi utrudniał, a niekiedy wręcz uniemożliwiał, eksploatację do tej pory omijanych w ramach poszczególnych ekumen stref ekologicznych (obszary wysoczyzn)- W młodszych fazach okresu halsztackiego pojawiły się więc na Pomorzu pierwsze wyraźne symptomy kryzysu gospodarczego, który stopniowo obejmował większe obszary, zwłaszcza w Europie Północnej (R. Hachmann 1970; M. Stenberger 1977; K. Kristiansen 1978; 1980) Kryzysowi temu nie zdołały zapobiec ani zmiany dotychczasowej struktury osadniczej (porzucenie grodów i opuszczenie intensywnie do tej pory zasiedlanych mikroregionów), ani też zaprzestanie zbiorowych metod gospodarowania czy też ograniczenie wielkości grupy ludzkiej prowadzącej wspólną działalność gospodarczą. Sygnalizowane wyżej przemiany wiązane są w literaturze z upadkiem czy może raczej zanikiem na Pomorzu kultury łużyckiej, a powstaniem i ekspansją terytorialną tzw. kultury pomorskiej. Z uwagi na ograniczone ramy tego artykułu pomijam tu istotną kwestię, a mianowicie kulturowe aspekty naszkicowanych przemian gospodarczych. Do problemów tych ustosunkowuję się szerzej w przygotowywanej obecnie pracy na temat podstaw gospodarczych epoki brązu w Europie Środkowej (A. Jockenhovel. J. Ostoja Zagórski, w przygotowaniu).

W formie konkluąji chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że wyjście z kryzysu gospodarczego na Pomorzu, widocznego najlepiej w starszych fazach okresu przedrzymskiego, nastąpiło z chwilą upowszechnienia się na tych terenach nowych umiejętności w zakresie rolnictwa (zaopatrzenie radia w żelazną radlicę, użycie żaren rotacyjnych), rozwoju metalurgii żelaza i innych gałęzi wytwórczości (wprowadzenie koła garncarskiego), a także wznowienia przerwanych pod koniec okresu halsztackiego ożywionych kontaktów z południową strefą Europy. Te niewątpliwie brzemienne w skutki dla całego obszaru dorzecza Odry i Wisły wydarzenia, znamionujące utrwalanie się zdobyczy nowej epoki epoki żelaza, poprzedził mający znacznie szerszy zasięg proces „latenizaęji” Europy Środkowej.

Frankfurt n.M., czerwiec lipiec 1985 r.

LITERATURA

ttlidi C.. Nemesk eri J.

1970 Hutory oj Humań Life Span and Mortality, Budapesl.

Boserup E.

1970    Role oj Womcn in Economic Deuelopmeru, London.

Braudel F.

1971    Historia i (rwania. Warszawa.

Sligczkowtki A.. Ostoja-Zagórski J.

1970 7’rdóa zanotowania analiz)/ malakotogicznejdo rekonstrukcji środowiska przyt ył-niczego na przykładzie grodziska halsztackiego z Jankowa, woj. Bydgoszcz. Archeologia Polski, t. 21. s. 319 359.

Dymaczewski A.

1953 Zachodnia strefa Basenu Bałtyckiego w późnej starożytności, (w:| Materiały do prahistorii ziem polskich, cz. V. z. 3, Warszawa.

Gardawski A.

1979 Zagadnienia wytwórczości, |w:| Prahistoria ziem polskich, i. IV, Wrocław, s. 253 278.

Godwin IŁ, Willi* E. H.

199 Rodioearbon Dating oj Pre-Historic Wooden Tradaoays Naturę, t. 184, nr 4685. s. 490 491.

Hachmann R.

1970 Die Goleń und Skandinamen, Berlin.

Hasia n F. A.

1979 Demoprapy and Archaeology. Annual Review of Anthropology. L 8. s. 137 160.

Ml Demographic Archaeology, New York.

Honiley B.. Birks H. J. B.

IM An Atlas of Past and Presera Pollen Maps for Europę: 0    13000 Years Ago,

Cambridge.

Wersen J.

1973 The Deoelopment of Denmarks Naturę sińce the Lass GlaciaL Copenhagen

M2 Ober AUer und Ursachen der Auelehmablagenmg thunngischer Flusse, PnetńsUsi-sche Zeitschnft, t. 40. s, 1— 59.

Jerman M. R.. Vita-Finzi C., Higgs E. S.

1972    Sile Catchment Analysis in Archaeology, [w:] Man, Settlement and Urbantsm. London, *. 61 66.

Jockenbóvel A.. Ostoja-Zagórski J.

■ przygotowaniu Die Wirtschaftlichen Grundlagen der Broiaeżeit MUtdeuropas, Marni.

Klichowska M.

1*7 Wzgórze Wisielców w Wolinie Pomorskim w świetle badań botanicznych. Materiały Zachodniopomorskie, t. 11. s. 571 576.

Koitrzewski J. .

1958 Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań.

Kriaiiansen K.

•973 The Consumption of Wealth in Bronze Age Denmark. A study in the Dynamics of tamomic Proctsses in Tribal Societies, |w:| New DiręctUms m Scandmanan Ar thaerAogy, Copenhagen, s. 158- -190.

1*0 Besiedlung, WirtschaJUstrategie und Bodennulzung in der Bronzezea Ddnemarks. Pfaehistorische Zeilschrilt, t. 55. a. 1 37.