CCF20100310003

psychologicznych odkryć.

Niepoważny stosunek do bohatera i jego przeżyć, kpiarski, miejscami wprost ; satyryczny sposób ujęcia przedstawionej sytuacji są w Tukaju związane mocno ł/z omawianym tu psychologicznym eksperymentem; stąd też humorystyke ballady ~pi-można nazwać humorystyką eksperyment u. W celu dokładniejszego j;.-wyjaśnienia, o co mi chodzi, odwołam się do przykładu z rzeczywistości pozaliterackiej. Wyobraźmy sobie dziecko, które przechwala się, że niczego się nie boi,-.. ...k i ojca, który w tym samym momencie zwraca się do niego: "To świetnie, zostaniesz "typ sant w pokoju, bo ja muszę wyjść, by załatwić ważną sprawę; zgaszę światło, żebyś, lepiej mógł zasnąć". Kpiący uśmiech nic jest tu związany z całkowitą pewnością, że .ąT dziecko nie zdecyduje sie pozostać samo; możliwe są tu różne ewentualności:.,'^-, "zostanę", "nie zostanę", propozycja jakiegoś kompromisowego wyjścia z sytuacji;,. Tj. kpiący uśmiech to raczej wyraz przekonania, że dziecko znajdzie się w kłopotliwej sytuacji, z która, będzie musiało sobie jakoś radzić; eksperyment może doprowadzi. dziecko do jakiejś decyzji, może nie, z cala pewnością natomiast uświadomi, mii. nieoczywistość słów i faktów, a ojcu dostarczy możliwości' poczynienia psyy ekologicznej obserwacji, jak syn przeżywa trudności.    - -

ITumorystyka eksperymentu w Tukaju jest vv pewnym sensie analogiczna, jest związana z analogiczną postawa. Uśmiech ballady to uśmiech spowodowany nie tyle sposobem rozwiązywania dylematu, itc źródłem owego dylematu, nie tyle pewnością co do ostatecznego losu bohatera (bo tu można mówić co najwyżej o

zbrodniarki,. która miota -się pomiędzy poczuciem winy, lękiem, pragnienieniem-spokoju .. .i., osobistego szczęścia; Tukaj to jeszcze jeden wyraz owego zainteresowania-dla człowieka i jego przeżyć wewnętrznych w jakichś ważnych, bardzo konkretnie potraktowanych okolicznościach życiowych - tym razem w sytuacji lęku.przed śmiercią' i pragnienia nieśmiertelności, która kształtują nową, jeszcze trudniejszą dla bohatera' sytuację psychologiczną. Z Rękawiczką i Panią Twardowską dodatkowo łączy się Tukaj ■: poprzez zastosowaną tu teclmikę psychologicznego eksperymentu i humorystyczni ujęcie postaci.

Sztuka psychologicznego eksperymentu jest związana:ze swoistym wrzuceniem bohatera w takie warunki, które zmuszają do "odpowiedzi", które stanowią swego rodzaju test dla postaci. W pozaliterackiej rzeczywistości idzie w takim przypadku o odpowiedź na pytanie: "Jak zachowa sic jednostka w sytuacji; która została specjalnie przygotowana i. której charakter jest zgodny z wymogami eksperymentu?"; także w utworze literackim inamy do czynienia z próbą odkryciai pokazania - opartą na zasad achrealizrau psychologicznego-reakcji postaci na określone warunki. W Rękawiczce ową "sztuczną" sytuacją eksperymentu byio "wrzucenie" bohatera - dla kaprysu próżnej kobiety - w autentyczne niebezpieczeństwo w celu "zbadania" i przedstawienia, jak musiałby zachować się "prawdziwy" [nie zaś konwencjonalnie interpretowany] człowiek w takiej sytuacji: W Pani Twardowskiej i w Tukajti eksperyment jest związany z charakterystycznym sfunkcjonalizowaniem fantastyki; postać diabla' współtworzy sytuację eksperymentu,, będącego "zadaniem" dla bohaterów; przedstawione działania postaci stanowią reakcję; na to "zadanie". Poznawczy walor takiej metody nie podlega dyskusji; fantastyka wyznacza tu "sztuczną" sytuację eksperymentu i jest jakby "rozrusznikiem".

: prawdopodobieństwie, nigdy pewności], ile pewnością- [którą potwierdza eksperyment], że w postawę bohatera drwi najzupełniej podstawowy błąd; ten błąd to nieautentyczność stosunkowy z innymi ludźmi i koncepcja życia jako źródła samolubnej satysfakcji; w takim kontekście pragnienie nieśmiertelności ziemskiej staje sic sprawą diabelską; wszak to diabeł podsuwa pomysł na młodość i diabeł kończy podpis na cyrografie. Oczywisty wydaje się wniosek, że przyjęta tu interpretacja Tukaja zmienia w konsekwencji w zasadniczy sposób problem przyjaźni i wiarygodności przyjaciół. Podkreślam, że wiarygodność przyjaźni jest problemem bohatera, charakteryzującego się przecież określonymi cechami psychiki, w określony sposób funkcjonującego w rzeczywistości; nie jest to natomiast problem utworu, który "chciałby” on jakoś rozstrzygać. "Problemem” utworu jest sam bohater, jego postawa, jego błąd, jego przeżywanie; Utwór w żaden sposób nie kwestionuje idei przyjaźni, kwestionuje natomiast samego Tukaja.

* .

Tukaj to jeszcze jeden przykład niejednokrotnie już tu przywoływanej metody "cytowania" tycia bez uoczywistruających prezentację komentarzy, życia w jego niejednoznaczności, poddającego się różnym interpretacjom i nie poddającego się żadnej równocześnie. "Tak byio” - zdaje się stanowić podstawowa tendengę artystycznego nowatorstwa Ballad i romansów, nie jasno sformułowane stanowisko autorskie jest więc najważniejsze, lecz właśnie pokazanie życia takim, jakie ono jest, zaprezentowanie różnych spotykanych w życiu, a często zapoznanych, sposobów interpretacji tego życia. I z tej właśnie podstawowej dla cyklu tendencji wynikają też wspomniane wyżej wątpliwości dotyczące semantycznej intencji Tukaja', to tak, jakby koniecznie chcieć przykładać do Ballad i romansów "jednogłosową" opcję interpretacyjną, gdy one to właśnie negują [niezależnie od tego, jaką treścią miałoby być "wypełnione”]. Jest przy tym oczywiście wyraźnie obecny w całym cyklu pewien "kierunek" ujmowania i interpretacji świata i człowieka, u którego podłoża leżą z a s a d y pokazywania różnych wymiarów i aspektów rzeczywistości [do których dotrzeć można przy uwzględnieniu różnych punktów' widzenia], akceptacji nieoczywistcści i tajemnicy, nieufności względem jednoznacznych interpretacji.

W zakresie obserwacji psychologicznych Ballad i romansów, co wyraźnie znamionuje również Tukaj, wskazać trzeba na zainteresowanie dla tych sytuacji, w których powstaje napięcie między starymi nowym układem, w-,których rodzi się bądź powinno narodzić się coś nowego, w których "stare" musi się przekształcić, zintegrować z "nowym” bądź obumrzeć. Obserwacje psychologiczne Ballad i romansów tak czy inaczej zdają się odzwierciedlać sytuację przełomu, w jej niejednoznacznościach, lękach, wahaniach, niepewności, korespondując - także w sposób niejednoznaczny i nieoczywisty - z przełomem epok i z kształtowaniem się świadomości literackiej i światopoglądowej samego Mickiewicza, dla którego rzetelne i nieuprzedzone obserwowanie i przedstawianie rzeczywistości stanowiło podstawę trwania i zmiany.

19