1 (180) 3

360 Wybór prac krytycznych

Typ germańskiego raubrittera, jego pogardliwy stosunek do Słowian, jego butna wiara w siłę swych pięści oddana jest przekonywająco.

Pozostałe książki historyczne — niezależnie od tego, jaką reprezentują epokę, piastowską czy jagiellońską— również poruszają sprawę stosunków między Polską a Niemcami.

Książki z okresu okupacji są historyczne lub obyczajowe. Kamienie na szaniec Kamińskiego, książka, która wzbudziła dużo sprzeciwów, *jak dotychczas jest jedynym w ujęciu literackim dokumentem bohaterstwa młodzieży wojennej. Książka ta odegrała wybitną rolę w okresie okupacji, a i dzisiaj należy do najpoczytniejszych wśród dzieci Warszawy.

Krzywe Kolo Konarskiego jest syntetycznym obrazem walk, nastrojów, zmagań i bohaterstwa młodzieży miasta niepokonanego.

Książki Mortkowicz-Olczakowej i Gruszeckiej dają obraz życia dzieci w okresie okupacji w mieście i na wsi, w domu rodzinnym i na robotach w Niemczech. Różne środowiska, różne reakcje, odmienne warunki życia i pracy, wspólna tęsknota do wolności, niechęć do wroga, który skrzywdził dzieci, odebrał im ojców, zniewolił do pracy przerastającej ich siły. Dzieci te pod wpływem warunków zmieniają się, dojrzewają, nabierają świadomości tego, co wokół nich się dzieje, uczą patrzeć się na niedolę innych, poznają potęgę życzliwości. Na podstawie nowo napisanych książek trudno dać syntezę powojennej twórczości dla dzieci, dlatego przytaczam pozycje naj-charakterystyczniejsze. Obrazu współczesnego życia, współczesnych stosunków w książkach dla dzieci brak.

Podstawą, na której obecnie opiera się czytelnictwo młodzieży, są książki wznowione. Z radością stwierdzić trzeba, że wybór ich padł przeważnie na pozycje najwartościowsze. Dopiero tematyka i problemy w książkach tych zawarte dają obraz zasobów i braków literatury dziecięcej.

Bez wahania powiedzieć można, że literatura dziecięca przez swój stosunek do pracy i człowieka wyprzedziła przemiany społeczne doby obecnej. Już w latach 1918—1939 autorzy mieli przed oczami dzieci wszystkich środowisk, dla nich i o nich zaczęli pisać. Dziecko ubogie przestaje być obiektem charakterystycznych zabiegów panienek ze dworu, staje się bohaterem, uczestnikiem, niekiedy osią powieści. Zarówno mali bohaterowie, jak i całe ich otoczenie ulega zmianie — fabryka, kopalnia, warsztat krawiecki, świetlica, podwórko, poddasze czy suterena — to ośrodki, gdzie rodzą się konflikty, budzą uczucia, powstają wspólnoty.

Przy zetknięciu się dzieci różnych środowisk (u Bobińskiej, Dąbrowskiej; wzajemny stosunek tych dzieci ulega zmianie. Syn ubogiego rolnika jest nie tylko obiektem zainteresowania i szacunku zamożnego chłopca, lecz otwiera przed swym rówieśnikiem nieznany kraj, budzi w nim bogactwo uczuć, podnieca do czynu. Tym „dającym” zostaje uboższy. Z biegiem czasu indywidualni bohaterowie przekształcają się w zespołowych. Szkoła, świetlica, kolonia są ośrodkiem akcji, w którym żyją gromadki dziecięce. W gromadkach dzieci nabierają przekonania o wartości zbiorowego czynu, o łatwiejszym pokonywaniu przeszkód, gdy inni podadzą ręce: Najwyższym przykładem solidarności są Czerwone węże Boguszewskiej, gdzie łódzka rodzina robotnicza przygarnia do siebie na wyżywienie dziecko strajkujących górników.

Życie szkoły nasuwa nową problematykę. Konflikty na tym pierwszym szczeblu życia społecznego są różnego rodzaju. Jedne powstają między jednostkami, jak u Potemkowskiej.(Wielki spór w V ki), inne są rywalizacją 2 szkół, jak u Rosinkiewicza {Wesoły turniej), jeszcze inne to walka o ideologię, jak u Żurakowskiej (Roman i dziewiętnastu). Autorka sprzeciwia się życiu łatwemu, ślizganiu się po jego powierzchni, obłudnym uśmiechom — wymaga prawdy, pracy, rzetelności. Bohater tej książki reprezentuje zdrowy stosunek młodzieży do pracy społecznej, przeciwstawiając się filantropijnym, mało odpowiedzialnym posunięciom kolegów. U podłoża tych konfliktów gra ambicja, która ujęta w ręce rozumnych wychowawców, jest obrócona dla dobra jednostki, gromady, idei.

W książkach dziecięcych sprzed 1918 r. starsi albo byli niedościgłymi ideałami, których dziecko miisiało słuchać i szanować (tak nakazywała powaga wieku i stanowiska), albo były to „czarne charaktery”, które dziecko nawraca i wychowuje.

W książkach wznowionych (z 1918—1939) wzajemne stosunki między dorosłymi a młodzieżą ulegają zmianie. Dorosły „odkrywa” swą przeszłość, przyznaje się do błędów swej młodości (Przygody Samowara Hertza), mówi o trudnościach, jakie miał w życiu. Autorytet dorosłych rośnie, gdy ojciec czy nauczyciel może wykazać się chlubną przeszłością, zaimponować wiedzą, odwagą czy sprawnością życiową. Dorośli zyskują zaufanie, wytwarza się atmosfera przyjaźni. Wychowawcy wierzą w dobrą wolę swych wychowanków, ufają, że ich potknięcie można wyprostować, otaczają ich czujną życzliwością. Dorośli chcą młodzieńców zrozumieć, potrafią im przebaczyć, a co najtrudniejsze — przyznać się do winy (Dąbrowska, Bobińska). Krytyczny stosunek młodzieży do dorosłych występuje bardzo wyraźnie w książkach Rogoszówny jak i Żurakowskiej.

Błędem popełnionym nawet przez'popularnych autorów jest nadmierne schlebianie dziecku.