72589 skanuj0106 (22)

Epoka piśmienna — doba nowopolska

208 Trembecki, Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn Niemcewicz, realizowała naczelne ideały stylistyczne epoki: jasności*-naturalności i stosowności. W praktyce pisarskiej poetów, prozaików i publicystów Oświecenia dokonała się walna reforma słownictwa języka literackiego.

Wiadomo jednak, jak opornie ustępują głęboko zakorzenione przyzwyczajenia. Toteż skutki reformatorskich wysiłków Oświecenia w dziedzinie języka byłyby zapewne połowiczne, gdyby ich oddziaływaniem, nie zostały „objęte dzieci i młodzież;¹ Nowe ideały językowo-stylistycznc należało szczepić na podatnym i nie wypaczonym jeszcze podłożu.

Umożliwiła to gruntowna reforma szkolnictwaJ wszystkich szczebli — jedno z największych i najbardziej godnych szacunku przedsięwzięć Oświecenia. Jak już wspomnieliśmy, zaczęło się od reformy szkolnictwa pijarskiego przeprowadzonej przez Konarskiego i wzorowanej na niej reformy szkół jezuickich, od powołania wzorcowych, lecz elitarnych zakładów' naukowych w rodzaju Collegium Nobilium i Szkoły Rycerskiej a ukoronowaniem tych prac było zorganizowanie przez Komisję Edukacji Narodowej (pierwsze na świecie ministerstwo oświaty) jednolitego dla całego kraju systemu szkolnictwa świeckiego i państwowego, obejmującego szkoły wszystkich szczebli, z polskim — w miejscu dotąd panującej łaciny — językiem wykładowym i z polszczyzną jako. obowiązkowym przedmiotem nauczania. W całym systemie oświatowym — jak pisał Hugo Kołłątaj - .,[...) przed wszystkimi językami trzymać powinien miejsce język polski 1...]”. Młode pokolenie zostało skutecznie odcięte od szkodliwej sasko-sarma-ckiej tradycji stylistycznej, od mody makaronizowania i kultu łaciny z jednej, a francuszczyzny z drugiej strony. Przygotowywane z inicjatywy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych nowe podręczniki szkolne, lektura najlepszych dzieł literackich i publicystycznych — wszystko to szerzyło wśród młodzieży nowe ideały języka i stylu. W ten sposób reformatorskie wysiłki Oświecenia w' dziedzinie języka zyskały solidny grunt.

Z oświatą nierozerwalnie związana jest nauka. Toteż wprowadzenie języka polskiego do szkół pociągnęło za sobą wprowadzenie go do nauki. Jak już wiemy z poprzedniej części, dzieła naukowe

w języku polskim powstawały już od czasów Odrodzenia, naukowa 209 twórczość w języku polskim stanowiła jednak dotąd tylko wąską odnogę głównego nurtu naukowej twórczości łacińskiej. Dopiero Oświecenie w pełni wprowadziło język narodowy do nauki, definitywnie usuwając łacinę z tego obszaru kultury ojczystej. Powslało wówczas wiele polskieh dzieł naukowych i podręczników z różnych dziedzin — historii (J. Albertrandy Dzieje rzeczypospolitej rzymskiej 1768, A. Naruszewicz Historyja narodu polskiego od początku chrześcijaństwa 1780-1786, A. Naruszewicz Historyja Karola Chodkiewicza wojewody wileńskiego hetmana W.X.L. 1781, M. D. Krajewski Historyja Stefana na Czarncy Czarnieckiego 1787, T. S. Waga Historyja książąt i królów polskich krótko zebrana 1770,

K. J. Skrzetuski Historyja polityczna dla szlachetnej młodzi 1773-1775, K. J. Skrzetuski Historyja polityczna Królestwa Francuskiego 1773, K. Wyrwicz Historyja powszechna 1782), prawa (A. Zamoyski Zbiór praw sądowych 1778, T. Ostrowski Prawo cywilne albo szczególne narodu polskiego 1784. H. Strojnowski Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów 1785, T. Czacki O litewskich i polskich prawach 1800-1801), nauk filologicznych (I. Włodek O naukach wyzwolonych 1780,

F. Karpiński O wymowie w prozie albo wierszu 1782, F.N. Gdański O wymowie i poezji 1786, G. Piramowicz Wymowa ipoezyja dla szkól narodowych 1792), gramatyki (W. Szylarski Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego 1770,

O. Kopczyński Gramatyka dla szkól narodowych 1778-1783), pedagogiki (G. Piramowicz Powinności nauczyciela 1787), logiki i filozofii (K. Narbutt Logika, czyli rozważanie i rozsądzenie rzeczy 1769,

J. Cyankiewicz Logika czyli myśli z Lokka o rozumie ludzkim wyjęte 1784, W. Karczewski O prawach fizycznych i moralnych świata 1791), muzyki (W. Sierakowski Sztuka muzyki dla młodzieży krajowej 1755), matematyki (A. Lenczewski Matematyki polskiej księga pierwsza 1757, P. Skaradkicwicz Arytmetyka, czyli nauka o rachunkach 1766, J. Torżewski Rachmistrz polski, to jest zebranie wszystkich reguł arytmetycznych i algebrycznych 1760, A. S. Ustrzycki Algebra, czyli nauka o rachunkach literalnych 1778, A. Gawroński Algebra dla szkół narodowych 1782, J. Śniadecki Rachunku algebraicznego teoryja przystosowana do linii krzywych 1783, A. Gawroński Geoniet-ryja dla szkól narodowych 1780-1781). fizyki (J. Rogaliński Doświad-

14 — Zaiys dziejów języka polskiemu