80593 rozdział37

na” (szukając zespołu cech konotowanych przez ten termin), podajemy termin ten uwikłany w pewną liczbę zdań tak, aby znaczenie jego było w dostatecznym stopniu ustalone przez ten kontekst. Zamiast definiować, co to jest „władza" - definiujemy zwrot o treści zbliżonej: „mieć władzę”. Zamiast definiować „starszeństwo”, definiujemy, co tb takiego „być starszym”. Definiowanie kontekstowe nadaje się szczególnie do ustalania treści nazw oznaczających pewne relacje — w tym również stosunki między ludźmi czy grupami społecznymi — i usuwa z aparatury pojęciowej nauk społecznych wiele mętności i niejasności. Definiowanie kontekstowe można z wielkim powodzeniem stosować zarówno do cech zbiorowości ludzkich, jak też cech ludzi pojedynczych, zwłaszcza gdy w grę wchodzą własności bardziej złożone czy bardziej abstrakcyjne. Dajmy przykłady: zamiast definiować „wysoki stopień społecznego podziału pracy”, możemy określić, kiedy mamy prawo stwierdzić, że jakaś zbiorowość cechuje się wysokim stopniem społecznego podziału pracy. Zamiast definiować „integrację grupową”, lepiej jest określić, o jakich grupach będziemy mówić, że są zintegrowane. Zamiast mówić o wysokiej pozycji społecznej jednostki, lepiej jest powiedzieć, w jakiego rodzaju sytuacji' musi znajdować się człowiek, aby można o nim orzec, że posiada „wysoką pozycję w swojej zbiorowości”. Wreszcie zamiast mówić, co to jest „norma społeczna”, mówimy, w jakich to sytuacjach będziemy używać zwrotu: „W społeczeństwie S istnieje norma społeczna typu N”⁷.

Definicje pojęć naukowych spełniają swoje zadanie tylko wówczas, kiedy sens definiensu nie budzi wątpliwości. Definiowanie znaczenia jakiegoś terminu przez podanie w definiensie cech, których znaczenie nie jest dostatecznie jasne zarówno dla nas, jak i dla przyszłych czytelników naszej definicji, mija się z celem i bywa określane zwrotem ignotum per ignotum. Do tego jeszcze - jak już wielokrotnie pisałem — terminy figurujące w definiensach muszą nie tylko być zrozumiale dla wszystkich uwikłanych w proces naukowego komunikowania się, ale muszą być one przez nich wszyst kich rozumiane w sposób dostatecznie jednakowy.

5. Elementy opisowe i elementy ocenne w treści pojęć socjologicznych.

Definicje perswazyjne

Rozważając treść pojęć stanowiących znaczenie poszczególnych terminów nauk społecznych, braliśmy pod uwagę tylko pewną kategorię elementów tych treści, a mianowicie empirycznie stwierdzalne (bezpośrednio lub pośrednio — w drodze rozumienia) własności zdarzeń i przedmiotów będących ich desygnatami. Nazwijmy je elementami opisowymi treści pojęć. Jednakże w treść pojęcia mogą być uwikłane również inne elementy znaczeniowe, a mianowicie elementy nadające mu określone pozytywne lub negatywne zabarwienie ocenne, bez względu na to, czy owo ocenne zabarwienie ma charakter „chłodnej” intelektualnej oceny przedmiotu ze względu na pewne kryteria wartościowania, czy emocjonalnej reakcji na desygnat danej nazwy, czy jedno i drugie zarazem. Nazwijmy je elementami ocennymi treści pojęcia.

Palr? rozdział drugi, paragraf 13.

Znaczenie jakiegoś terminu może się sprowadzać wyłącznie do pewnego zbioru elementów opisowych: „księżyc to tyle co satelita planety”, „rola społeczna to zbiór oczekiwań kierowanych pod adresem jej wykonawcy”. Jednakże pojęcia oznaczające przedmioty i zjawiska nieobojętne z punktu widzenia systemu wartości ich użytkowników mogą też zawierać, obok treści opisowych, pewien ładunek ocenny; jednocześnie konotują one pewne własności swoich desygnatów i dają wyraz pewnemu stosunkowi do tych desygnatów, pewnej — pozytywnej lub negatywnej - ich ocenie przez osoby posługujące się tymi pojęciami. „Złodziej” to człowiek, który nie tylko zagarnia cudzą własność, ale leż spotyka się za to z potępieniem, przy czym elementy oceniające treści pojęcia są w niej nie mniej istotne niż elementy opisowe, tj. konotujące empiryczne cechy złodzieja. W zależności od swych zainteresowań, od tego, czy wypowiedź, w której występują takie terminy interesuje nas w jej funkcji opisowej (jako źródło wiedzy o rzeczywistości, której dotyczy), czy w jej funkcji ekspresyjnej (jako źródło wiedzy o stosunku mówiącego do przedmiotu wypowiedzi), możemy znaczenie tych terminów rozpatrywać w ich aspekcie opisowym, w ich aspekcie ocennym bądź też w obu tych aspektach łącznic.

Tu warto sobie uprzytomnić, iż niekiedy dwa pojęcia różnią się niewiele lub wcale treścią opisową, a zasadniczo - treścią .oceniającą: zachowanie człowieka „ostrożnego” może często zewnętrznie nie różnić się od zachowania „tchórza”, ale emocje wyrażone w tych dwóch terminach są zgoła różne. Czasem elementy ocenne treści pojęcia przy tych samych elementach opisowych — i to pojęcia związanego z tym samym terminem — mogą zmieniać się w odczuciu różnych grup. Inne emocje wiąże z terminem „kapitalizm” komunista, a inne właściciel prywatnej fabryki w państwie kapitalistycznym, choć zakres empiryczny tego pojęcia jest dla nich identyczny (i identyczna może być dla obu treść opisowa, na przykład: „ustrój oparty na prywatnej własności środków produkcji”). Istnieje rozległa kategoria terminów, których znaczenie opisowe jest nader mgliste, ale które mają bardzo silny ładunek occnny. Terminy takie, jak „wyzysk”, „krzywda”, „dyskryminacja”, „sprawiedliwość” mogą być niejasne znaczeniowo w swoich elementach opisowych, ale są bardzo wyraziste w ich aspekcie ocennym. Posługując się terminem o podwójnym, opisowo-oceniającym znaczeniu, nic tylko przekazujemy w twierdzeniu, w którym użyty jest ten termin, pewne informacje o przedmiocie, którego twierdzenie dotyczy, ale też przekazujemy innym oceny i emocje, które on w nas budzi. Powiemy, iż wypowiedzi takie mają nie tylko funkcje informacyjne, ale i funkcje impresywne, polegające na kształtowaniu ocen i emocji ich odbiorców wobec przedmiotu wypowiedzi. Teza, iż Jan zmarł w wyniku walki z Piotrem, jest lezą stosunkowo neutralną emocjonalnie. W zależności od tego, czy się dowiemy, żc walka polegała na „pojedynku dwóch pilolów-myśliwców”, czy że była to „bójka na wiejskim weselu”, oceny i emocje nasze wobec zarówno samego zdarzenia, jak i osoby zwycięzcy ukształtują się całkiem odmiennie, zaś całą informację przekazują nam (kształtując zarazem naszą reakcję na.len fakt) dwa różne słowa: w jednym wypadku powiemy, iż Piotr „zestrzelił”, w drugim — że „zatłukł” Jana.

Możliwość wykorzystania języka w jego funkcji impresywnej sprawia, żc aparatura terminologiczna i pojęciowa socjologii bywa wykorzystywana nie ty lko do celów czysto poznawczych, lecz także do kształtowania ocen osób czytających teksty naukowe, do wpływania na ich postawy i opinie. To, że terminy czy pojęcia nauk społecznych są