83959 IMGV25 16

prezentacji charakterów, epickiej budowy tła (.barwy lokaj. ' nęp, nonszalancji w budowie fabuły i sposobu opowiadana j zdarzeń. Utwór Witkacego — pisano —jest pozbawiony .formalnego elementu jedności" (W: 3).

Ale wielu krytyków dostrzegało w prozie Witkacego nie tyj. , ko .nieudolność" (.barbarzyństwo formalne”), lecz także intelektualny (filozoficzny) zamiar rozbicia tradycyjnych wyznacz-! mków gatunku i wykroczenia poza granicę tematycznego tabu w powieści. Zestawiano więc powieści Witkacego s prozę Prousta i Joyce'a (a z polskiej — z Przybyszewskiego czy Kadeoa) dla podkreślenia przekształcających gatunek zamiarów autora. Pisano więc, że utwory Witkiewicza „nie są powieściami na serio”, a nonszalancję ich budowy interpretowano właśnie jako wynik uświadomienia sobie fikcyjnych założeń formy powieściowej i dążenia do ich .ubezwartościowienia”??. Zarówno w Nienasyceniu, jak i w Weselu hrabiego Orgaza deformacje klasycznej powieści były dowodem, ze utwory te są bardziej konstrukcjami „intelektualnymi" niz artystycznymi. -Sztuczny elaborat mózgowca" — pisał recenzent o powieści Jaworskiego dodając, że Jest to powieść nie mająca właściwie nic z powieścią wspólnego" (J: 1, por. J: 2). Był to charakterystyczny sposób oceny „powieści-worka" przez krytyków zdecydowanie przychylnych narracyjnym eksperymentom. Chwalono mianowicie intelektualny charakter postulowanej przez Witkacego powieści (łącznic z ideą „workowatości"), ale nie akceptowano jego praktycznoj, tzn. powieściowej realizacji. Stąd też każdy egzemplarz „powieści-worka" był dla krytyki świadectwem oryginalnej poetyki sformułowanej, ale zarazem — dowodem całkowitej klęski artystycznej w sferze poetyki zreali-

Nienasycenia pamięci Tidiuau Micińskiego — zdawałaby się wskazywać na ideał formalny Witkiewicza w powieści. Otóż Midóski jest przykładem podobnego co u Witkiewicza dualizmu artystycznego: deformacji w poezji i realistycznej gadaniny w prozie: jego wiersze są wzniosie, natchnione, skupione— proza jakże często trywialna, nieporadna, mimo woli komiczna, można go jako powicściopisarza mieć za oryginała, ale brać go za wzór niepodobna* (W: 14).

^ .Powieść nie jest uszyta, ale sfastrygowana |...| Nie jest powieścią na serio traktowaną — ma być uświadomieniem fikcyjnych założeń i umów i ich obei-wartoftciowicniem zarazem, bo uświadomienie ich niszczy silę złudzenia artystycznego i samą realizację. Nienasycenie jest świadomym i zamierzonym symptomem upadku sztuki’ (W: 15). Tę ostatnią tezę uważano ta najwiękśtć dziwactwo Witkacego i ona też była powodem polemik z .teorią powieści* nutom Pożegnania jesieni i Nienasycenia.

rawiM] Wyrazem lej samej oceny było opatrywanie słowa powieść cudzysłowem — dotyczyło to bez wyjątku wszystkich omawianych powieści. Tylko Rettinger pisał z uznaniem

0    eksperymencie Jaworskiego, chociat także podkreślał anty-powieściowy charakter jego utworu. „Jaworski — pisał krytyk — wydał powieść przeskakującą (podkr. — W. B.) przęsła naszego piśmiennictwa o kilka na raz i ponownie²⁸ naraził się no polemikę z tymi wszystkimi, którzy wbrew wiekowym doświadczeniom wymagają od literatury porządku, rozumiejąc przez to wiome dostosowywanie się do zwyczajów artystycznych i intelektualnych uznawanych w danym momencie za porządek literacki".

Opinia ta jest znamienną aprobatą „workowatości”: ujawnia opozycję .porządku" i „chaosu" (recenzenci Jaworskiego

1    Witkacego „chaos" zastępują słowem .anarchia") jako wyznacznika ewolucji formy powieściowej. Co ciekawsze, i tu „wor-kowatość" została uznana nio za przejaw epigonizmu, lecz wyznacznik nowatorstwa.

fl ,EntJ\cfa" — nyUadnik narracji autorskiej

Jednym z najczęściej dyskutowanych wykładników „bezpośredniej". .osobistej¹' obecności autora w .powieści-worku' była .erudycja” narratora (M: 1,17,23,35,42). Nazwą tą obejmuję Te wszystkie elementy powieści, które dla czytelników były synonimem eksponowanej wiedzy narratora-autora, a więc: obce nazwy i nazwiska postaci, daty historyczne, dygresje na temat aktualnych spraw politycznych, problemów filozoficznych, zagadnień literackich i makrospolecznych (M: 1, s. 316; M: 13) tle. Towarzysząca żywiołowi cytatów i encyklopedycznych omówień różnych zjawisk cywilizacji terminologia specjalistyczna była atakowana jako antyliteracka, obca polszczyinie powieści. W odczytaniach tych ujawniła się silna norma leksykalna nakazująca selekcję słów tworzących język powieści (M: 23, por. J: 1,14,17). Konflikt „bolctry styczności" i „publicystyki’ (M; 21, s. 51) ujawniuł się także w żądaniu ścisłości terminologicznej w zakresie poruszanych zagadnień. I tak od Miciń-tldego domagano się respektowania reguł poszczególnych typów wypowiedzi (np. ścisłości historycznej), skoro znalazły się

Rrtlingar ma tu na myśli Ihstorw maniaków Jaworskiego.