84251 Image (30)

20    # INNI¹ ► I • II i I I

ro/ .li/\ i ni* < • l\( /ny< li, prc/cnlowanych tez naukowych, jak i do sposobu „wy-Imuiihi i< k-.lii ivy działań poszczególnych bohaterów¹. Problematyka odbio-m /< w/ględu na stopień jej skomplikowania i niedostatki warsztatu badawczego² na Ic/y do najrzadziej podejmowanych, w związku z tym i publiczność jako „społeczność interpretacyjna” jest opisana najsłabiej. Relatywnie dużo wiadomo jedynie o standardach kształtowanych przez szkołę, wzorowanych na normach czytania profesjonalistów.

III. Charakter gromadzonej miedzy.

Stosomane zmienne

Pomimo naturalnej odmienności opisywanych realiów zestaw problemów interesujących historyków czytelnictwa oraz badaczy współczesności jest zbliżony. Podstawowa różnica dotyczy natomiast charakteru wiedzy, którą udaje im się uzyskać. W różnicy tej nie ma oczywiście nic dziwnego; wynika ona głównie z odmienności dostępnych źródeł. O ile rekonstruując i interpretując zjawiska z przeszłości, niezwykle rzadko dysponujemy świadectwami konkretnych praktyk lekturowych, a o występowaniu i przebiegu rozmaitych zachowań czytelniczych wnioskujemy na podstawie świadectw pośrednich, często nielicznych i przypadkowych, o tyle zajmując się współczesnością, jesteśmy w sytuacji znacznie bardziej komfortowej, możemy na przykład objąć badaniami reprezentatywną lub celowo dobraną grupę respondentów, zadając jej zestandaryzowa-ne zestawy pytań dotyczących interesujących nas zagadnień. Oczywiście (tak zresztą jak badacze wszystkich innych zjawisk społecznych) musimy się pogodzić z tym, że nie jesteśmy w stanie dotrzeć do obiektywnej wiedzy o stanach i zdarzeniach (zakładając, że ona w ogóle istnieje), a jedynie do tego, jak owe siany i zdarzenia są przez poszczególne osoby postrzegane, pamiętane i interpretowane. Przy czym zawsze istnieje niebezpieczeństwo deformującego wpływu narzędzia stosowanego przez badacza (używanego przez niego języka, sposobu konstruowania pytań itd.) na relacje badanych oraz problem prawdziwości udzielanych odpowiedzi³.

Określając więc na przykład obecny zasięg książki, ustalamy jedynie zasięg ucklarowany, który nie tyle wyznacza rzeczywiste granice występowania praktyk Irkiurowych, ile raczej społeczny obszar ich akceptacji, choć można przypusz-c/ać, że im częściej lektura postrzegana jest jako działanie powszednie, a nie od-więtne lub przydające prestiżu, tym bardziej deklarowane i rzeczywiste granice biurowości czytelników będą zbliżone. W badaniach historycznych, gdy nie spo-,ób zebrać nawet takich informacji, a o granicach i składzie społecznym zbio-mwości odbiorców wnioskuje się na podstawie wielkości, geografii i struktury produkcji wydawniczej, wysokości nakładów; powstawaniu, trwałości instytucji upowszechniających książki itp., dąży się do uchwycenia przynajmniej kierunku i dynamiki zmian w liczebności oraz składzie czytelników, zwłaszcza zaś do ustali ma źródeł i mechanizmów rekrutacji nowych odbiorców¹⁶.

Podobne różnice występują też wówczas, gdy chodzi nam o rekonstrukcję bioru najczęściej czytanych lub szczególnie cenionych tekstów. Badacz współ-i /csności znów może się oprzeć na deklaracjach respondentów (wykorzystując dodatkowo na przykład dane na temat rynku książki lub wypożyczeń bibliotecznych), historykowi pozostaje śledzenie wznowień, szybkości wyprzedaży nakła do w, struktury asortymentu wypożyczalni czy zawartości księgozbiorów domowych.

Ustalenia na temat mechanizmów kontaktu z książką i sposobów lektury w przeszłości zatrzymują się najczęściej na poziomie postulowanych bądź obowiązujących w danym czasie poszczególne zbiorowości norm lektury; źródłem wiedzy na ich temat są między innymi: wypowiedzi publicystyczne, poradniki lekturowe i programy szkolne. Zagadnienia tego typu nie interesują zbytnio bada i /y aktualnego stanu czytelnictwa, jednak obecnie lektura jest praktyką niepodlc gającą takiej kontroli społecznej jak niegdyś.

Najważniejszy wkład badań historycznych widzę z kolei w dążeniu do pokazania przez nie roli książki w kształtowaniu typowych biografii, a także związków i /ytania z różnymi typami działalności ludzi, w tym akcentowania sytuacyjnego /różnicowania praktyk lekturowych. O ile materiały biograficzne oraz teksty literackie, wykorzystywane jako źródło wiedzy - przy licznych i wielokrotnie omawianych ograniczeniach - sytuują jednak poszczególne kontakty z książką w ich naturalnym kontekście, o tyle w wypowiedziach respondentów kontekst ten co wynika z samej sytuacji badania - jest na ogół pomijany, a jeśli się nawet uijnwi, często się go w analizie nic uwzględnia. Mam tu oczywiście na myśli głownie rozpoznania o charakterze masowym.

Próbując wyjaśnić zrekonstruowane zjawiska, badacze zwracają uwagę mi rolę rozmaitych zmiennych: zasobu i funkcjonalnych cech dostępnych publikacji, kompetencji lekturowych czytelników, ich systemów aksjologicznych

^l(’ (Kzywiście, bądź to na podstawie znajomości zasięgu umiejętności czytania, bądź wysoko i nnkIndów, można próbować MNtnlać potencjalny zasięg oddziaływania książki,

1

   Zabiegów ewaluacyjnych czytelnicy dokonują zresztą na wszystkich etapach kontaktów z książką; wartościowaniu podlega na przykład czytanie jako praktyka komunikacyjna i książka jako środek przekazu.

2

   Obrazowo można powiedzieć, że tak jak w procesie lektury „tożsamość tekstu bierze się ze starcia jego własnego języka z obcym mu językiem czytelnika” (M.P. Markowski, Przygoda lektur, | w: j idem, Występek. Eseje o pisaniu i czytaniu, Warszawa 2001, s. 126), tak w czasie badań tożsamość wypowiedzi respondenta na temat lektury jest wynikiem zderzenia jej języka z językiem badacza.

3

^{I S} Weryfikacja prawdziwości odpowiedzi nie zawsze jest możliwa (a być może i celowa), choć oczywiście stosuje się często rozmaite procedury sprawdzające (na przykład wykorzystuje się źródła innego typu niż ankieta czy wywiad).