img018

posiłków, zaniedbań żywieniowych, pogorszenia zdrowia). Niestety za G. Gar-rettem można dodać, że przebywanie wśród pensjonariuszy domów opieki bądź szpitali również nie chroni osób starszych przed osamotnieniem¹⁰⁵.

W związku z powyższymi faktami, dotyczącymi problemów samotności i osamotnienia ludzi starszych, podnosi się następujące postulaty:

•    edukowania osób starszych (i nie tylko) w zakresie samotności i osamotnienia (tzw. wychowanie do samotności, tj. mówiąc słowami Elżbiety Dubas „uczenie się pięknego bycia samotnym”¹⁰⁶), m.in. by - jak twierdzi S. Kawula - ukształtować zdolność do bycia samym bądź — jak wskazują R. Pawłowska i E. Jundziłł - aby nauczyć się żyć z samotnością, akceptując jej ból (przy czym według autorek istotne jest tu także nauczenie się przejawiania większego zrozumienia i tolerancji wobec siebie i innych), czy - jak podkreśla E. Dubas — by poznać możliwości pozytywnego wykorzystania sytuacji samotności oraz strategii i sposobów przekraczania osamotnienia;

•    organizowania grup samopomocy, zachęcania ludzi starszych do aktywności rodzinnej (wychowywania wnuków) i pozarodzinnej (m.in. do pomocy sąsiedzkiej, udziału w klubach seniora, uniwersytetach trzeciego wieku);

•    tworzenia odpowiednich warunków do podtrzymywania kontaktów rodzinnych (np. poprzez budowanie mieszkań dla potrzeb osób starszych i ich rodzin) oraz ewentualnie - co podkreśla S. Kawula - do rekonstrukcji życia rodzinnego;

•    rozwijania świadczeń w naturze i usługach, które będą sprzyjać nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów międzyludzkich przez osoby w starszym wieku¹⁰⁷.

9. Problemy uzależnienia ludzi starszych

Zależność i jej odmiana - uzależnienie - dotyczy w różnym stopniu i w różny sposób każdego człowieka. Zazwyczaj rośnie wraz ze spadkiem sił fizycznych i psychicznych. Ponadto utrata ról życiowych, członków rodziny i przyjaciół,

^l(,r> G. Garrett, dz. cyt., s. 44; J. Halik, Starzenie się społeczeństwa jako proces demograficzny i społeczny. W: Starzy ludzie w Polsce..., s. 12; S. Kowalik, Pedagogiczne problemy... h. 284; M. B. Pecyna, Psychoprofilaktyka procesu starzenia się. „Zdrowie Psychiczne”, 1990, nr 4, s. 63; W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 25-26; J. Rembowski, Psychologia..., h. 129-130; A. A. Zych, Człowiek wobec starości..., s. 108.

^111,1 E. Dubas, Edukacja dorosłych w sytuacji samotności i osamotnienia. Łódź 2000, s. 500. l»7 p_or g Butrymowicz, Samotność..., s. 134; E. Dubas, Edukacja dorosłych w sytuacji samotności..., s. 499; L. Frąckiewicz, Karta praw..., s. 134; S. Kawula, Samotność. W: Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Pod red. D. Lalak i T. Pilcha. Warszawa 1999, s. 262; R. Pawłowska, E. Jundziłł, Wstęp. W: R. Pawłowska, E. Jundziłł, dz. cyt., s. 15; J. Picewicz, Samotność i osamotnienie ludzi starszych. W: Kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe u progu lat osiemdziesiątych. Pod red. J. Daneckiego i B. Rysz--Kowalczyk. Warszawa 1994, s. 201.

poważne przejścia życiowe mogą powodować nagłe zmiany stopnia osobistej niezależności. Poczucie niezależności jest niezwykle ważne dla dorosłego człowieka, a szczególnie dla ludzi starszych. Nie chcą oni stracić tego po-i żucia zaprzeczając konieczności pomocy ze strony innych i odmawiając zamieszkania z rodziną lub w placówce opiekuńczej. Zależność od rodziny, Innych osób lub instytucji może wywołać duży stres, uczucie zażenowania, niepokoju, upór, zamknięcie się w sobie, nierealne ustosunkowanie się do sytuacji, urazę i depresję¹.

Problem uzależnienia ludzi starszych pojawił się w literaturze dopiero w połowie lat sześćdziesiątych w opracowaniach gerontologów zachodnich

0    następnie polskich. Rozpatrywany jest w odniesieniu do jednostek i dc zbiorowości ludzi starszych. Stwierdzono, że uzależnienie starszego pokolenia ma głównie podłoże kulturowe i społeczne. Wynika z systemu społeczno ekonomicznego, z zasad społecznego podziału pracy, z przekształceń mi Im i makrostruktur społecznych. Zdaniem M. Philiberta przyczyną poczucie uzależnienia są upokorzenia, jakie niesie ze sobą starość. Grażyna Orze

1    bowska jako uwarunkowania uzależnienia wymienia: predyspozycje osobo we, styl wcześniejszego życia, stan zdrowia, sytuację materialną². Barba ni Szatur-Jaworska wymienia różne płaszczyzny uzależnienia ludz

i n szych. W ujęciu jednostkowym jest to uzależnienie psychiczne, funkcjo iialne i ekonomiczne, natomiast w aspekcie zbiorowym: uzależnienie psy 11liczne, ekonomiczne, artykulacji oraz reprezentacji potrzeb i interesów I l/.ależnienie psychiczne jednostki może wynikać z poczucia bezsilności / ograniczenia swobody na skutek obniżenia sprawności fizycznej lub urny iłowej, a także przez nieodpowiednie środowisko społeczne. Wymiar teg uzależnienia jest zdeterminowany indywidualnym postrzeganiem osobiste nytuacji człowieka starszego. Jeśli np. dany człowiek traktuje korzystani / pomocy rodziny jako przywilej, to wspólne zamieszkiwanie z dziećmi ni wywołuje w nim poczucia uzależnienia. Uzależnienie funkcjonalne jed ■lostki polega na konieczności korzystania z pomocy innych w wykonywi om czynności i funkcji życiowych, jest szczególnie mocno odczuwane prze iiHoby samotne, którym świadczona jest pomoc instytucjonalna. Korzystani / tej pomocy wiąże się bowiem z zależnością od obcych. Uzależnienie ek< mimiczne jednostki wynika z niedostatku środków finansowych na zi npokojenie jej potrzeb. Uzależnienie to powstaje, gdy konieczność szukani wsparcia materialnego ma charakter trwały. Z reguły uzależnienie ekom miczne nasila się w miarę starzenia się człowieka³.

1<

1

   D. B. Bromley, dz. cyt., s. 83; G. Garrett, dz. cyt., s. 44; B. Pitt, dz. cyt., a. 2 II. ,Szatur-Jaworska, Społeczna kwestia ludzi starszych..., s. 10-11.

2

   G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii społecznej. Olsztyn 1999, s. 1 II. Szatur-Jaworska, Społeczna kwestia ludzi starszych..., s. 11.

3

   B. Szatur-Jaworska, Modele polityki społecznej wobec starości. W: Kwestie społecz i krytyczne sytuacje..., s. 203-204; tejże, Społeczna kwestia ludzi starszych..., s. 11-17.