img080 (19)

Wyróżnić eu można dwa główne etapy rozwojowe N,i pierwszym dżin * ko stopniowe? uczy się dostosowywać do otrzymywani t h n ak a z ń w i ^{z a} ka _z ó w, na drugim kształtuje się zdolność do pr zastrzegani ii norm społecznych.

Piątków dostosowywania się do wymagań społecznych można by sil dopatrywać j^ż pod koniec 1. roku życia, kiedy to niemowlę zaczyna wy konywać proste polecenia dorosłego odnoszące się do pewnych czynne im I zabawowych, lokomocyjnych itp. (np. „zrób pani pa-pa”, ..chodź tu”, „dn| lalę”). p_oczątkowo oczywiście muszą być one wzmocnione gestem, nu mikąc^y demonstracją, w miarę rozwoju mowy dziecka wystarczająca s(ajt» się saip_a forma słowna.

Warto jednak zwrócić uwagę, że właściwe zareagowanie dziecka im takie polecenie może być nie tyle efektem dostosowania się do wymagań, ile przfcj_awerri rozpoznawania zawartej w tym poleceniu informacji, fot mą »%ślenia poprzez działanie”, charakterystycznego, jak pamiętamy, dla tego ok_resu życia. Inaczej mówiąc - można przypuszczać, że dziecko wykonuje daną czynność niekoniecznie dlatego, że dorosły o to prosi, lei / dlatego₅ że przypomniał o niej. Choć rozumienie przez dziecko poleceń stanowj oczywisty warunek ich wykonania, istotne z interesującego nas punktu widzenia jest to, czy mają one wystarczającą siłę motywującą Bardziej diagnostyczne są tu sytuacje, w których poleca się dziecku nie wykoną_nj_e jakiejś czynności, ale zaniechanie jej. Umiejętność wykony' wama takich poleceń, czyli respektowania zakazów, jest dla małego dziecka trudniej_{sza n}j_z dostosowywanie się do nakazów, ale na przestrzeni wieku ponierą₀wlę_Cego dokonuje się w tym zakresie wyraźny postęp.

Zmi_any rozwojowe, jakim podlega umiejętność dostosowywania się do wymagać, idą w kilku kierunkach.

P° Pierwsze-z większ a się odroczenie czasowe, z jakim dziecko jest w stanie wykonać polecenie. Początkowo może to zrobić tylko bezp₀^_recj₁₁i₀ p₀ otrzymaniu nakazu czy zakazu, potem staje się zdolne do p_rZechowania go w pamięci i wykonania dopiero po jakimś czasie. W miaj-ę rozwoju tej zdolności, w drugiej połowie wieku przedszkolnego, przestąj_e być konieczne każdorazowe „instruowanie” dziecka, potrafi ono pamiętać nakazy i zakazy odnoszące się do poszczególnych sytuacji i jesl w stani_e dostosować się do nich bez ciągłego przypominania; może na przykłąć mieć już wówczas pewne proste stałe obowiązki (chociażby sprzątanie ż_ab_aweit czy podlewanie kwiatów), wie, że trzeba mówić „dzień

dobry” i „dziękuję”, że nie wolno mu ruszać pewnych przedmiotów, wybiegać na ulicę.

Po drugie - dzieci zaczynają być zdolne do respektowania nie tylko polecei udzielanych im indywidualnie, lecz także kierowanych do g r u p /, w jakiej się znajdują. W wieku poniemowlęcym i początkowych etapach wieku przedszkolnego dzieci na ogół nie odnoszą do siebie tego, co dorosły (np. nauczycielka w przedszkolu) poleca wszystkim. Niektóre mają z tym trudności jeszcze w pierwszym okresie nauki szkolnej, co sprawia, że nauczyciel jest zmuszony powtarzać polecenie, zwracając się do każdego z osobna, po imieniu.

Po tzecie - wzrasta zdolność generalizowania otrzymanych poleceń, przenoszenia ich na inne, podobne sytuacje czy czynności. Wszystkie te zmiany tworzą podstawę do stopniowego przechodzenia dziecka na ten etap rozwoju społecznego, w którym postępowanie zaczynają regulować normy moralne. W miarę bowiem tego, jak nakazy czy zakazy nabierają dla dziecka cech stałości, powszechności i ogólności, przyswaja sobie ono pewne reguły postępowania. Przejawem, a zarazem czynnildem rozwoju w tym zakresie jest między innymi to, że dziecko od końca wieku przedszkolnego zaczyna włączać reguły do swojej działalności zabawowej: bardzo popularne stają się wówczas różne gry zespołowe (ruchowe, zręcznościowe, pionkowe itp.) z szeregiem przepisów określających ich przebieg (np. kolejność ruchów, zasady uzyskiwania punktów itd.). Dzieci uczą się dzięki nim uwzględniania określonych zasad współdziałania. W wieku przedszkolnym zwykle nie przestrzegają jeszcze reguł zabawy w pełni konsekwentnie, usiłują je łamać lub zmieniać na swoją korzyść.

Stosunek dziecka do norm moralnych ulega w toku rozwoju zasadniczym zmianom. Wyróżnia się tu cztery stadia¹³. Pierwsze z nich, przypadające na wiek niemowlęcy i znaczną część wieku poniemowlęcego, to stadium anomii moralnej,w którym dziecko nie zna jeszcze norm moralnych. Stadium drugie, obejmujące wiek przedszkolny i część młodszego wieku szkolnego (do około 9 lat), to okres heteronomii moralnej. Dziecko traktuje wówczas normy jako narzucone z zewnątrz,

¹³ Inne periodyzacje rozwoju moralnego - patrz: A.E. Gała (1992), Uwarunkowania wychowawcze dojrzalej moralności, Lublin, Oficyna Wyd. „Lew”; D. Czyżowska (1994), Psychologiczna teoria uniwersalności rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga, „Psychologia Wychowawcza”, 3; R. Vasta, M.M. Haith i S.A. Miller Psychologia dziecka, op. cit., rozdz. 13.

177