Nagietek lekarski Calendula officinalis

Pokrój Roślina zielna. Łodyga Wzniesiona, bogato ugałęziona, pokryta miękkimi, gruczołkowatymi włoskami, żeberkowana o charakterystycznym zapachu, wysokość do 50 cm, łatwo łamliwa.

Liście  Skrętoległe, gęsto osadzone, dolne szerokołopatkowate, krótkoogonkowe; górne szerokolancetowate, siedzące, obejmujące łodygę. Kwiaty Zebrane w koszyczki na szypułkach, barwy pomarańczowej lub żółtej, kwitnące od kwietnia aż do sierpnia. Kwiaty brzeżne słupkowe (o słupku dwuznamionowym), nibyjęzyczkowe, ustawione w 2-3 szeregach (wyłączając odm. pełnokwiatowe, uważane w uprawie za najcenniejsze), owocujące. Kwiaty wewnętrzne rurkowate, obupłciowe o 5 pręcikach i dolnym słupku, bezpłodne. Koszyczki mają przyjemny, balsamiczny zapach.

Owocem Jest sierpowato wygięta niełupka. Zewnętrzne niełupki są żółtawobrunatne, z długim prostym noskiem, ku środkowi niełupki stają się jaśniejsze, wygięte, na grzbiecie kolczaste. Roślina sama łatwo się rozsiewa, pozostając na stanowisku szereg lat. Wielkość niełupek jest bardzo zmienna, MTN wynosi od 8 do 15 g. Korzeń Palowy, mocno rozgałęziony.

• Skład: olejek eteryczny do 0,02%, flawonoidy, karotenoidy, związki trójterpenowe (saponzydy): arnidiol i faradiol, śluzy, związki żywicowe, gorycze, kwas jabłkowy i inne.

Rumianek pospolity

ŁodygaNaga, silnie rozgałęziona, na końcach poszczególnych rozgałęzień zawiązują się koszyczki, wewnątrz pusta, dorastająca do 50 cm wysokości (poliploidy do 80 cm). Cała roślina wydziela silny, aromatyczny zapach.

LiścieSkrętoległe, siedzące, 2- lub 3-krotnie pierzastodzielone. Łatki w kształcie nitkowatym, równowąskie, ostro zakończone.

KorzeńPalowy, cienki, mocno rozgałęziony.

KwiatyZebrane w koszyczek, brzeżne nibyjęzyczkowe, żeńskie, o białej barwie, w miarę przekwitania odginające się w dół. Środkowe obupłciowe, o 5 pręcikach zrośniętych w rurkę otaczających słupek, żółte, rurkowate, 5-ząbkowe, bardzo małe, usadowione na wypukłym dnie kwiatostanowym, wewnątrz pustym Koszyczki osiągają średnicę do 22 mm (poliploidy do 30).

OwocMalutka podłużna niełupka, na szczycie lekko wygięta, z pięcioma żeberkami na jednej stronie bez puchu kielichowego, długości zaledwie 0,1 mm (poliploidy 0,2 mm).

Zawiera olejek eteryczny (od 0,3 do 1,2%), w którego skład wchodzi chamazulen, α-bisabolol, spiroeter. Surowiec zawiera także flawonoidy, związki kumarynowe, śluz, cholinę, sole mineralne.

Malwa czarna

Pokrój Roślina o wysokości do 1,5 m. Cała roślina jest owłosiona miękkimi, szarymi włoskami.

Liście Ulistnienie skrętoległe. Liście duże, dłoniaste przypominające z wyglądu liście klonu, mają zaostrzony koniec i karbowane brzegi. Dolne są słabo 5-klapowe, górne 3-klapowe

Kwiaty Różowe, dość duże, umieszczone głównie na wierzchołku łodygi w kątach liści, pojedynczo lub po kilka. Są to kwiaty promieniste, 5-krotne, a ich liczne pręciki zrośnięte są nitkami w rurkę wokół słupka.

Owoce Rozłupnie rozpadające się na liczne ciemnobrunatne, nerkowate i płaskie rozłupki.

Korzeń Walcowaty do 3 cm średnicy, nieokorowany barwy jasnobrunatnej, okorowany - kremowej, przełom biały, pylący, na obwodzie - długowłóknisty, w części środkowej - ziarnisty.

PODSTAWOWE SUBSTANCJE CZYNNE Kwiaty malwy czarnej zawiera 8-12% związków śluzowych, antocyjanów, garbniki, pektyny, żywice, niewielkie ilości olejków, związki mineralne oraz mało poznany hormon roślinny o działaniu estrogennym.

Lubczyk

ŁodygaWzniesiona, naga, prosta, delikatnie rowkowana, wewnątrz pusta o wysokości 0,5 - 1,5 metra, słabo i tylko w górnej części rozgałęziona. Pod ziemią roślina posiada grube kłącze.

LiściePołyskujące, duże, ciemnozielone, podwójnie lub pojedynczo pierzaste, o listkach jajowatych lub wydłużonych, często ostro wcinanych

KwiatyPięciokrotne, bladożółte, drobne, zebrane w wieloszypułkowe baldachy szczytowe. Kwitnie w lipcu i sierpniu

OwocPodwójna rozłupnia, spłaszczona i wyraźnie żeberkowana.

 Surowiec zielarski: korzeń (Radix Levistici) zawiera przede wszystkim olejek lotny (terpeinol, estry, kwas octowy, kwas walerianowy), skrobię w dużych ilościach, cukry, żywice, kumarynę, kwasy organiczne, związki ftalidowe (pochodne kwasu ftalowego - butyloftalidy), kumaryny i furanokumaryny (m.in. bergapten i psolaren), kwasy polifenolowe (m.in. kwas kawowy i chlorogenowy), fitosterole. Odwar korzenia lubczyku wykorzystywany jest w przypadku nieżytów dróg moczowych i niewydolności nerek. Przetwory z lubczyku łagodzą też bóle menstruacyjne i działają moczopędnie.

Kminek

ŁodygaWzniesiona, bruzdkowana, mocno rozgałęziona, osiąga 30-70 cm^[3] (1 m^[4]) wysokości. Podłużnie żeberkowana.

Liście rozety i dolne łodygowe są długoogonkowe, górne - bezogonkowe, podwójnie- lub potrójniepierzastodzielne, o wąskich działkach. Ogonek liściowy przechodzi w pochwę, z której wyrastają dwa listki.

KwiatyDrobne, białe (wyjątkowo zdarzają się różowe), zebrane w liczne baldachy złożone o 5-10 szypułach. Pokrywek brak.

OwoceRozłupnia, złożona z dwu oddzielnych niełupek, długości 4-6 mm, podwieszonych na wspólnym wieszadle za pomocą cienkich nici, które po wyschnięciu stają się kruche i łatwo obłamują. Owoce są w stanie dojrzałym brunatne, wydłużone, nieco zagięte ku stronie wewnętrznej, a na stronie zewnętrznej opatrzone 5 żeberkami.

KorzeńBiaławy, wrzecionowaty i mięsisty.

Skład chemiczny. Kminek ma specyficzny zapach. Jego owo­ce zawierają około 6% olejku lotnego, 14—22% tłustego oleju oraz flawonoidy — kwercetynę i kemferol. a także kumaryny — umbeliferon, skopoletynę i prawdopodobnie herniarynę. Poza tym wyodrębniono z nich również substancje białkowe (23%) i garbniki. Olejek lotny zawiera 50—60% d-karwonu, 40—50% kar-wakrolu, który nadaje roślinie specyficzny zapach, a także dihydrokarweol, dihydrokarwon, n-cymol oraz alkohole i ich estry.
W skład tłustego oleju wchodzą głównie glicerydy kwasów: palmitynowego (2,5%), petroselinowego (17%), oleinowego (60,7%) i linolowego (19,8%).
Ziele kminku zawiera także flawonoidy — kwercetynę, kamferol oraz izoramnetynę. Korzenie zawierają kwas askorbinowy (18,6—35 mg%) i węglowodany.

ARCYDZIĘGIEL

Morfologia [edytuj]

Pokrój

Okazała roślina do 2 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.

ŁodygaGruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.

Kłącze i korzenieKłącze krótkie, o grubości 5cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie^[2]. Kłącze i korzenie wewnątrz są białe, gąbczaste.

LiścieDuże, 3-4-krotnie pierzaste liście osadzone na długich ogonkach. Mają rozdęte pochwy liściowe. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.

KwiatyDrobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).

OwoceDuże rozłupki, składające się z 2 płaskich, jasnobrązowych niełupek.

 Skład chemiczny^[2]: olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.

KOLENDRA

ŁodygaWzniesiona, rozgałęziona, żebrowana, naga, do 70 cm wysokości. Cała roślina wydziela zapach pluskiew.

LiścieDolne pojedyncze, długoogonkowe, klapowe, o szerokich działkach; górne - podwójnie pierzastodzielne, o działkach równowąskich, podobnych do kopru.

KwiatyJasnoróżowe lub białe, drobne, zebrane w baldachy złożone wyrastające na końcach rozgałęzień. Roślina miododajna. Kwiaty 5-krotne z 1 słupkiem i 5 pręcikami. Kwitnie od czerwca do lipca.

OwoceKulista rozłupka, o średnicy 3-7 mm, złożona z dwu złączonych niełupek, o wężykowatych żeberkach. Młode owoce - zielone, przed dojrzewaniem różowieją, a dojrzałe przybierają barwę żółtawą.

KorzeńCienki, palowy, słabo rozgałęziony

• Surowiec zielarski: z owoców kolendry (Fructus Coriandri) otrzymuje się w procesie destylacji olejek eteryczny (Oleum Coriandri), którego głównym składnikiem jest fitoncyd linalol.

• Główne właściwości: rozkurczowe; wiatropędne; pobudza wydzielanie soku żołądkowego; wzmaga łaknienie; rozpuszcza cholesterol.

Owoce kolendry zawierają 0,7—1,5 % olej­ku lotnego, którego głównym składnikiem jest linalol (60—80%). Olejek zawiera także n-cymol, dipenten, terpinolen, limonen, kamferen, ocymen, a także geraniol (5%), i L-borneol oraz ich octany, a poza tym aldehyd n-decylowy i kwas decylowy. Olejek lotny z niedojrzałych nasion i kwitnącego ziela ma odrażający zapach pluskiew, spowodowany głównie zawartością aldehydów. Śladowe ilości aldehydu o przykrym zapachu występują również w olejku z owoców dojrzałych.
Oprócz olejku lotnego w owocach kolendry znajduje się także 10—20% tłustego oleju, w skład którego wchodzą glicerydy kwa­su oleinowego (85,1%), linolowego (10—2%), linolenowego i palmitynowego (6,5%). Oprócz oleju występują także substancje białkowe (11—17%), związek sterydowy - koriandrol, sterole, witamina C, kwasy organiczne, cukrowce: fruktoza, glukoza i sacharoza, a także niewielka ilość alkaloidów.Wyhodowano nowe odmiany kolendry o wysokiej zawartości olejku lotnego i oleju (23—29%), a także wysokiej zawartości linalolu w olejku. N

Tymianek

PokrójRoślina trwała. Niska krzewinka dorastająca do 20-30 cm wys. Łodygi wyprostowane lub łukowato podnoszące się, silnie rozgałęzione, 4-kanciaste, popielato-szaro owłosione, u podstawy drewniejące.

Ulistnienie naprzeciwległe, liście podługowatojajowate, krótkoogonkowe, górne prawie siedzące; długości do 1,2 cm i pół centymetra szerokości; całobrzegie, podwinięte z obu stron (charakterystyczna cecha gatunkowa), gruczołkowato kropkowane, spodem białojedwabiste.

KwiatyDrobne, osadzone w nibyokółkach w kątach liści, krótkoszypułkowe. Kielich dzwonkowaty, dwuwargowy. Górna warga 3-ząbkowa, dolna 2-ząbkowa o ostrych zakończeniach, zabarwiona na kolor liliowy do różowego. Kwitnie od maja do września.

OwocBrunatne rozłupki.

KorzeńWrzecionowaty, słabo rozgałęziony, zdrewniały.

olejku eterycznego, związki fenolowe (tymol, karwakrol), garbniki (10%), flawonoidy, kwasy organiczne, żywice, cukry i liczne sole mineralne oraz substancje gorzkie i trójterpeny.

Koper włoski

Liście naprzemianległe, ogonkowe, z błoniastymi, rozdętymi pochwami, w ogólnym zarysie jajowatotrójkątne, 3—4-krotnie pierzastosieczne; poszczególne odcinki równowąskie lub włosowate, często widlaste, sterczące. Liście dolne duże, długoogonkowe; środkowe i górne — siedzące, z wąskimi, wydłużonymi, po brzegach błoniastymi pochwami długości 3—6 cm. Cała roślina okryta jest niebieskim nalotem. Kwiaty drobne, o żółtych płatkach, zebrane w baldachy złożone, o szypułkach nierównej długości. Baldachy o średnicy 8—20 cm, bez okryw. Owocem jest brunatnoszara, wydłużona, a w części wierzchołkowej nieco zgrubiała rozłupnia długości 5—10 mm, szerokości do 4 mm. Dojrzały owoc łatwo pęka na 2 rozłupki. Wewnętrzna strona rozłupki jest prosta, a zewnętrzna, czyli grzbietowa — wypukła, opatrzona pięcioma wyraźnie widocznymi żeberkami. Smak owocu korzenny, zapach silny, anyżowy.
Koper włoski pochodzi z krajów śródziemnomorskich. Obecnie występuje prawie na całym świecie. Rośnie na suchych, kamienistych zboczach, w rowach, w miejscach porośniętych trawą.
Skład chemiczny. Owoce kopru włoskiego zawierają 4—6,5% olejku lotnego o charakterystycznym zapachu anyżu i słodkawo-korzennym smaku. Olejek ten jest bezbarwną cieczą krzepnącą w temperaturze 3—6°C. Im wyższa temperatura krzepnięcia, tym lepsza jakość olejku. Podstawowym składnikiem olejku jest anetol (do 50%). Poza tym w jego skład wchodzą liczne składniki, m.in. limonen (1,6%), cyneol (0.4%),  n-cymol (0.6%), terpineol (0,2%), fenchon (20%), kamfora (0,8%) octan bornylu (0,4%), mełylochawikol (5%), cytral (2%), aldehyd anyżowy (2,4%), safranol (3,8%), karwakrol (1,3%), metyloizoeugenol oraz śladowe ilości kwasu anyżowego.
Owoce kopru włoskiego zawierają również 18% tłustego oleju. W skład tego oleju wchodzą glicerydy kwasów: petroselinowego (60%), oleinowego (22%), linolowego (14%) i palmitynowego (4%) oraz 3,7% substancji nie ulegających zmydleniu. W resztkach pozostałych po destylacji olejku lotnego z owoców kopru włoskiego znajduje się jeszcze około 20% substancji białkowych.
W zielu kopru włoskiego występuje olejek lotny (0,45%) i flawonoidy. W liściach występują 4 glikozydy: kwercetyno-3-arabinozyd, kemferolo-3-arabinozyd, kemferolo-3-glukuronid i kwercetyno-3-glukuronid, a także kwercetyna i fenikularyna.
Na podstawie składu chemicznego dziko rosnących populacji kopru włoskiego można wyodrębnić 2 rasy tego kopru — jedna zawiera tylko 3 glukuronidy, a druga wszystkie cztery glikozydy.

MELISA

Kwiaty zebrane w jednostronne nibyokółki wyrastające z kątów liści wierzchoł­kowych. Kielich rurkowatodzwonkowaty; korona dwuwargowa, biaława lub różowawa. Kwitnie od lipca po wrzesień. Owocem jest rozłupnia składająca się z 4 jajowatych, jasnobrunatnych rozłupek. Cała roślina wydziela przyjemny, cytrynowy zapach.
Występuje na obrzeżach lasów, w zaroślach, w wilgotnych, cienistych wąwozach, a także zdziczała w miejscach ruderalnych.
Obecnie uprawiana jest jako roślina miododajna i olejkodajna. Rozmnaża się ją przez podział kłącza i z nasion. Nasiona wysiewa się do inspektów wczesną wiosną.
Skład chemiczny. Ziele melisy zawiera do 0,33% olejku lotnego, w skład którego wchodzą: cytral (55—60%), cytronelol (5%), mircen, geraniol, linalol, aldehydy, witamina C (do 150 mg%), gorycze i śluzy. W liściach melisy znajduje się 0,12 -0,31% olejku lotnego, około 5% niedostatecznie jeszcze zbadanych substancji garbnikowych, kwasy kawowy, oleanolowy i ursolowy. Owoce zawierają do 20% tłustego oleju.
Mięta pieprzowa

Liście krótkoogonkowe, podługowatojajowate, brzegiem ostro piłkowane, obustronnie pokryte gruczołkami wydzielającymi olejek lotny. K. Kielich fioletowy; korona różowa lub jasnofioletowa. Owocem jest rozłupnia składająca się z czterech jajowatych rozłupek. Mięta kwitnie od końca czerwca do września.
W stanie dzikim mięta pieprzowa nie występuje, ponieważ jest mieszańcem uzyskanym w Anglii ze skrzyżowania dwóch dziko rosnących gatunków — mięty nadwodnej i mięty zielonej.
Występują dwie formy mięty pieprzowej — czarna i biała. Mięta czarna ma ciemne, czerwonawofioletowo nabiegłe łodygi i liście, biała natomiast ma liście i łodygi jasnozielone. Mięta biała kwitnie wcześniej niż mięta czarna. Jej olejek ma aromat delikatniejszy, ale roślina daje niższe plony liści i olejku.
Skład chemiczny. We wszystkich nadziemnych organach mięty pieprzowej występuje olejek lotny: w liściach — 2,4—2,75%. w kwiatostanach — 4—6%, w łodygach — do 0,3%. Głównym składnikiem olejku jest L-mentol. Zawartość mentolu w olejku wynosi 41—65%. Olejek uzyskany z liści zawiera ponadto estry mentolu z kwasami szczawiowym i walerianowym, a także limonen, dipenten, felandren, cyneol, pulegon i jasmon.
W olejku uzyskanym z kwiatostanów występują przede wszystkim: L-mentol, L-menton, i mentofuran, a ponadto ester szczawiowo-mentolowy, pulegon, kwas piperynowy i hydrat sabinenu.
Oprócz olejku lotnego w liściach mięty występują również: karoten (do 40 mg%), hesperydyna, związki garbnikowe (0,3—1,8%), kwasy — kawowy (0,5—2%), chlorogenowy (0,7%), ursolowy (0,3%) i oleanolowy (0,12%), betaina, arginina, saponiny neutralne, glukoza, ramnoza, fitosterol, 1,64% tłuszczów i inne związki.

Szałwia

Liście są naprzeciwległe, ogonkowe, podługowate lub podługowatojąjowate, długości do 10 cm, szerokości różnej, pomarszczone, niewyraźnie, drobno karbowane, spodem owłosione, szarawozielone, z wyraźnym unerwieniem; młode - biało omszone. Kwiaty na krótkich szypułkach, niebieskofioletowe, jasnoróżowe lub białe, w nibyokółkach zebranyc' w kłosowa te kwiatostany. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 ciemnobrunatne, prawie kuliste rozłupki o średnicy 2,5 - 3 mm.
W pierwszym roku roślina rozrasta się wegetatywnie, a kwitnie dopiero w drugim.
Szałwia lekarska jest rośliną ciepłolubną i odporną na suszę, lecz przy niedostatku wody w glebie znacznie obniża się plon jej liści. Jest jednak bardzo wrażliwa na podmakanie i nie znosi nawet krótkotrwałego nadmiaru wody w glebie. Szałwię uprawia się bez zmianowania przez 4 - 5 lat.
Skład chemiczny. Wszystkie organy szałwii lekarskiej zawierają olejek lotny, liście 0,5 - 2,5%. W skład olejku wchodzą: cyneol (do 15%), LD-tujon. D-borneol, D-kamfora i cedren. Ponadto w liściach występują alkaloidy, flawonoidy. garbniki, kwasy ursolowy i oleanolowy, hydrochinon i fitoncydy. Nasiona szałwii zawierają tłusty olej, w skład którego wchodzą głównie glicerydy kwasu linolowego.

Kozłek

Pokrój W pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę ogonkowych, nieparzystopierzastych liści. W drugim roku wytwarza masywną łodygę. Pod ziemią posiada krótkie kłącze. Zwykle nie wytwarza rozłogów.

ŁodygaWyrasta od 50 do 200 cm. Wewnątrz dęta, walcowata, na dole owłosiona, górą naga, głęboko bruzdkowana, nierozgałęziona lub słabo rozgałęziona w górnej części.

LiścieŁodygowe najczęściej naprzeciwległe, zebrane po trzy, cztery, czasem skrętoległe; dolne ogonkowe, górne siedzące. Są nieparzysto-pierzastosieczne z 6-15 parami listków. Na spodniej stronie przeważnie owłosione długimi włoskami.

KwiatyDrobne, pachnące, obupłciowe z przedprątnością, co zapewnia obcopylność. Zebrane są w baldachokształtne kwiatostany szczytowe lub kątowe. Kielich niewyraźny, przekształca się na owocach większości gatunków w puch. Korona zrosłopłatkowa, lejkowata, lekko asymetryczna z 5 odgiętym łatkami. Kolor zmienny, od białego przez róż do lila. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony, słupek jeden, z długą szyjką zakończoną trójdzielnym znamieniem. Zalążnia trójkomorowa, ale zalążki rozwijają się tylko w jednej komorze (dwie zamierają).

OwocOrzeszek, podłużnie jajowaty, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Kolor od beżowego do brunatnego.

---