Komenda
Akt powierzenia (łac. commendare powierzać) przez władzę kośc. lub w porozumieniu z nią władzę świecką administracji opactwa (np. z powodu śmierci opata) lub in. klasztoru osobie z zewnątrz ( Komendatariusz).
K., zainicjowane w czasach Ambrożego, nadał pap. Leon IV biskupom wschodnim wypędzonych ze swoich stolic przez Persów i Arabów, wyznaczając im wakujące kościoły w pd. Włoszech lub na Sycylii, a pap. Grzegorz I Wielki . biskupom wyrzuconym z Lombardii; wkrótce k. stała się środkiem bogacenia komendatariuszy kosztem klasztorów, które doprowadzali zazwyczaj (z nielicznymi wyjątkami) do upadku materialnego i duch.; nadużyciem k. charakteryzują się czasy frankońskie, kiedy władcy w nagrodę oddawali w k. biskupstwa i klasztory osobom świeckim, zwł. zasłużonym rycerzom (np. Karol Młot po zwycięstwie pod Poitiers); nie powiodły się w średniowieczu próby ośrodków reformatorskich ograniczenia nadużyć z k. (które stały się sposobem ominięcia zakazu kumulacji beneficjów); ok. XIII w. z powodu fikcji prawnych k. nabierały charakteru wieczystego i rozszerzała się zwł. podczas awiniońskiej niewoli papieży i schizmy zachodniej, kiedy papieże uznali ją za środek zapewnienia dochodów kardynałom i in. prałatom dworu pap.; do ważniejszych opactw oddanych w k. we Włoszech należały: Farfa (1400), Montevergine (1430), Monte Cassino (1443), Nonatola (1449), Novalesa (1470), Fruttuaria (1477). Skrajny wyraz znalazła k. w Sankcji pragmatycznej (1438) oraz w konkordacie z 1516, które prawo obsadzania beneficjów i nominację na urzędy kośc. zarezerwowały królowi franc., co z czasem doprowadziło do oddania przez niego w k. licznych opactw (także żeńskich) osobom świeckim (wg opinii wyrażonej na sesji Soboru Tryd. W k. we Francji było 1040 klasztorów, a tylko ok. 30 miało regularnych przełożonych); przeciw k. występowali niektórzy papieże, Sobór Konstancjański (1414 - 18), a zwł. Sobór Tryd. (Sess. XXI, De reform. c. 8; Sess. XXV, De regul. C. 21), który zniósł k. dla biskupów i parafii, lecz utrzymał k. opactw, nakładając jednak pewne warunki i popierając ustawodawstwo, pozostające w mocy do rew. franc. (1789); nakazał on m.in. w opactwach oddanych w k. mianować przeorów , by mogli godnie rządzić wspólnotą zak., a opatom komendatariuszom opactw stojących na czele zakonu (tzw. en regle) lub kongregacji monastycznej złożyć uroczyste śluby zak. w ciągu 6 miesięcy. K stanowiła gł. przyczynę upadku życia zak., powodując zubożenie i ruinę klasztorów; przez doprowadzenie do podziału dóbr na dochody opackie (mensa abbatialis) i dochody klasztorne (mensa conventualis) wpłynęła na powstanie beneficjów zak. (na wzór beneficjów świeckich) związanych z urzędami klasztornymi, niezgodnych z zasadami ubóstwa zak. i życia wspólnego; k. poza Włochami rozpowszechniła się w Hiszpanii, Portugalii i Niderlandach, a także od XVI w. w Polsce; konkordat we Wschowie (1737) między królem Polski Augustem III a Stolicą Apost. ograniczył liczbę opactw komendatoryjnych do 13 (6 cysterskich: Wąchock, Mogiła, Sulejów, Jędrzejów, Wągrowiec, Paradyż; 3 bened.: Tyniec, Lubin, Płock; 2 kanoników later.: Czerwińsk, Trzemeszno; 1 norbertanów: Hebdów; 1 bożogrobców: Miechów) i uregulował tryb sprawowania władzy przez opatów komendatoryjnych . w każdym z opactw wydzielono dobra dla opata komendatoryjnego, pozbawionego odtąd jurysdykcji nad zakonnikami, oraz dobra zarządzane przez tzw. opata klasztornego, wybieranego przez wspólnotę zak. w sposób wolny spośród zakonników i mającego nad nią rzeczywistą władzę.
[Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin KUL, 2002, s. 438-440]