8-3. Ocena ryzyka zawodowego w procesie
zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy [A]
dr inż. Zofia Pawłowska - Centralny Instytut Ochrony Pracy
8-3.1. Pojęcie ryzyka zawodowego
Ryzyko towarzyszy każdej działalności człowieka i w powszechnym rozumieniu wiąże się z możliwością
poniesienia straty. Jest ono konsekwencją występowania zagrożeń. Analizując ryzyko związane z
działalnością produkcyjną trzeba wziąć pod uwagę zagrożenia powstające w systemie człowiek - obiekt
techniczny - środowisko, w którym działalność ta jest realizowana. Każdy z elementów tego systemu może
stanowić źródło zagrożenia i równocześnie każdego z nich mogą dotyczyć konsekwencje wywołanych
zagrożeniem zdarzeń niepożądanych. W zależności od charakteru konsekwencji można mówić o ryzyku
zawodowym, ryzyku środowiskowym, ryzyku utraty mienia itp. ( 8-3.fol.3 animacja: 8-3.anim.3). Z
każdą z tych kategorii ryzyka są związane koszty.
Ryzyko związane z zagrożeniami w systemie człowiek - obiekt techniczny - środowisko może być
definiowane w różny sposób, np. (8-3.fol.4):
Ryzyko jest kombinacją prawdopodobieństwa lub częstości występowania określonych
zagrożeń i wielkości strat, które one mogą spowodować. Jest więc miarą
prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego i jego skutków [1].
Ryzyko jest kombinacją częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego
zdarzenia niebezpiecznego (które może powodować szkodę) i konsekwencji związanych z
tym zdarzeniem [5].
Wszystkie definicje ryzyka ujmują jednocześnie dwa elementy: prawdopodobieństwo wystąpienia strat
będących następstwem zagrożenia oraz wielkość tych strat.
W odniesieniu do człowieka uczestniczącego w procesie produkcyjnym ryzyko - nazywane ryzykiem
zawodowym - określa prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych dla zdrowia następstw zagrożeń
związanych z procesem pracy (urazów lub zachorowań), z uwzględnieniem ich ciężkości. W normie
PN-N-18002: 2000 [4] ryzyko to zostało zdefiniowane jako prawdopodobieństwo wystąpienia
niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności
wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych
występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.
Informacje o ryzyku zawodowym mają podstawowe znaczenie dla skutecznego zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
8-3.2. Proces oceny ryzyka zawodowego
W procesie oceny ryzyka zawodowego wyodrębnia się na ogół dwa etapy: analizę ryzyka i jego właściwą
ocenę, podczas której zapada decyzja o możliwości jego przyjęcia lub konieczności odrzucenia. W
następstwie oceny powinny zostać zaplanowane i przeprowadzone działania, których celem jest
wyeliminowanie, ograniczenie lub zapewnienie stałego poziomu ryzyka. Proces obejmujący ocenę ryzyka
zawodowego oraz realizację wynikających z tej oceny działań i sprawdzenie ich skuteczności nazywa się
często zarządzaniem ryzykiem zawodowym ( 8-3.fol.6 amimacja: 8-3.anim.6).
Analiza ryzyka zawodowego obejmuje zebranie potrzebnych informacji, identyfikację zagrożeń oraz
oszacowanie związanego z nimi ryzyka. Można ją zobiektywizować, opierając się na podstawach
naukowych tworzonych przez specjalistów z różnych dziedzin, takich jak na przykład toksykologia,
inżynieria bezpieczeństwa, statystyka, psychologia. Dzięki pracom tych specjalistów można właściwie
identyfikować zagrożenia i przewidywać ich następstwa, a w szczególności ich wpływ na organizm
człowieka.
Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego ze zidentyfikowanym zagrożeniem polega na
ustaleniu prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego i rozmiarów związanych z nim strat.
Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń niepożądanych można określać na podstawie danych
statystycznych lub analizy modeli systemów. Wielkość strat, którymi w odniesieniu do człowieka są
szkodliwe skutki zdrowotne, szacuje się na podstawie analizy wypadków i zdarzeń prawie wypadkowych
(dla zagrożeń powodowanych czynnikami niebezpiecznymi) albo na podstawie wyników badań
eksperymentalnych lub danych epidemiologicznych (dla czynników szkodliwych i uciążliwych). Do
oszacowania ryzyka można się także posłużyć ocenami ekspertów. Oszacowania zawsze są obarczone
niepewnością związaną przede wszystkim z przypadkowym charakterem zdarzeń i sposobem wyznaczania
szkodliwych następstw zagrożeń dla zdrowia człowieka. Ponieważ ustalenie prawdopodobieństwa
wystąpienia zdarzenia niepożądanego o określonych następstwach rzadko bywa możliwe, do szacowania
ryzyka zawodowego stosuje się na ogół wskaźniki opisujące w sposób ogólny zakres prawdopodobieństwa
wystąpienia oraz wielkość strat. W polskiej normie PN-N-18002: 2000 zaleca się oszacowanie ryzyka
zawodowego w skali trójstopniowej, zgodnie z zasadami przedstawionymi w tab. 1 (8-3.fol.8).
Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia i prawdopodobieństwo ich wystąpienia można określić stosując
następujące wskazówki:
do następstw o małej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które nie powodują
długotrwałych dolegliwości
do następstw o średniej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości, i są związane z krótkimi okresami absencji
do następstw o dużej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe
dolegliwości i/lub śmierć
do mało prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić
podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika
do prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż
kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika
do wysoce prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić
wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.
W kolejnym etapie procesu oceny, który nazywa się często wyznaczaniem dopuszczalności ryzyka
zawodowego, albo po prostu oceną ryzyka zawodowego, podejmuje się decyzję o zaakceptowaniu ryzyka
lub konieczności jego zmniejszenia. Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są
wymagania zawarte w przepisach prawa. Określają one poziomy ryzyka dopuszczalnego, ustalane z
uwzględnieniem wielu różnych czynników, z których za najistotniejsze można uznać względy ekonomiczne
oraz społeczne spostrzeganie ryzyka. Ryzyko zawodowe może być spostrzegane w różny sposób, przy
czym nie zawsze decydują o tym oceny obiektywne. Ryzyko katastrofy, której prawdopodobieństwo
wystąpienia w ciągu roku wynosi 1/100 i w której może ucierpieć 100 osób, jest na ogół oceniane jako
większe niż ryzyko wypadku, którego ofiarą będzie jedna osoba i który może wystąpić raz w ciągu roku. Na
sposób spostrzegania ryzyka zawodowego ma również niewątpliwy wpływ znajomość analizowanego
obiektu i zrozumienie jego funkcjonowania, a także zaangażowanie w proces zarządzania ryzykiem i
przekonanie o skuteczności lub nieskuteczności stosowanych środków ochrony.
W zależności od wyniku oceny ryzyka zawodowego formułowane są propozycje działań, których celem jest
jego wyeliminowanie lub obniżenie do poziomu akceptowalnego (8-3.fol.9).
Jeżeli ryzyko zawodowe ocenione jako niedopuszczalne jest związane z pracą już wykonywaną, działania w
celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast. Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu
zmniejszenia ryzyka do poziomu co najmniej dopuszczalnego. Ryzyko większe od dopuszczalnego w żadnym
razie nie może być przyjęte i świadczy o niezgodności z obowiązującymi wymaganiami. Jego
przeciwieństwem jest ryzyko, które można uznać za pomijalnie małe. Pomiędzy tymi dwoma poziomami
znajduje się szeroka strefa, w której ryzyko akceptuje się, jeżeli możliwe jest wykazanie, że koszt dalszego
jego zmniejszenia będzie nieproporcjonalnie wysoki w stosunku do uzyskanych korzyści.
8-3.3. Metody analizy ryzyka zawodowego
Pod pojęciem metody analizy ryzyka rozumie się na ogół metodę stosowaną do identyfikowania zagrożeń, z
którymi to ryzyko jest związane. Istnieje wiele metod, z których większość odnosi się do analizy ryzyka
związanego z bezpieczeństwem eksploatacji obiektów technicznych. Na obszary stosowania tych metod
wskazują normy (np. [5]), a ich opisy można znaleźć w literaturze [2, 3]. Ogólnie rzecz biorąc sposób
przeprowadzania identyfikacji zagrożeń zależy przede wszystkim od celu analizy i rodzaju analizowanego
obiektu. Dlatego do analizy ryzyka związanego z eksploatacją obiektów technicznych stosuje się metody o
większym stopniu sformalizowania niż do analizy ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy.
8-3.3.1. Metody analizy ryzyka zawodowego związanego z eksploatacją obiektów
technicznych
Metody stosowane do analizy ryzyka zawodowego związanego z eksploatacją obiektów technicznych
można ogólnie podzielić na indukcyjne i dedukcyjne. W metodach indukcyjnych analizę rozpoczyna
się od ustalenia czynników zagrażających i przewiduje się związane z nimi zagrożenia i ryzyko; analizy
przeprowadzane metodami dedukcyjnymi prowadzą do ustalenia czynników powodujących zagrożenia,
których istnienie jest oczywiste lub zostało wykryte innymi metodami. Większość analiz ryzyka
przeprowadza się metodami indukcyjnymi, których stosowanie jest z reguły prostsze. Do metod
indukcyjnych należą między innymi analiza bezpieczeństwa pracy (Job Safety Analysis), metoda
„Co-jeśli” (What-if Analysis), HAZOP (Hazard and Opreability Studies), FMEA (Failure Modes & Effects
Analysis) oraz metoda drzewa zdarzeń (Event Tree Analysis - ETA). Do dedukcyjnych zalicza się
metodę drzewa niesprawności (Fault Tree Analysis - FTA).
Jeżeli metoda umożliwia wyznaczenie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego, to
często nazywamy ją ilościową. Jeżeli wynik oceny jest przedstawiany jakościowo, metodę analizy
nazywamy jakościową. Niektóre z metod, jak na przykład metoda drzewa niesprawności i metoda
drzewa zdarzeń, mogą być w różnych zastosowaniach metodami jakościowymi lub ilościowymi.
Wybierając metodę analizy należy się upewnić, że:
jest ona odpowiednia dla analizowanego obiektu, procesu lub stanowiska i że dostępne są
informacje niezbędne do przeprowadzenia analizy
analizę można przeprowadzić w określonym czasie
dostępne są odpowiednie zasoby niezbędne do jej przeprowadzenia.
Do mało sformalizowanych metod analizy ryzyka należy metoda „Co-jeśli” (What-if Analysis).
Przyczyny i warunki powstawania zagrożeń są w niej ustalane w trakcie dyskusji zespołu oceniającego
(„burzy mózgów”), którego członkowie analizują obiekt, proces lub stanowisko, odpowiadając na
pytania rozpoczynające się od słów: „Co się zdarzy, jeśli......?”, i przewidują w ten sposób możliwe
zakłócenia i ich konsekwencje. Metoda ta daje dobre rezultaty, jeżeli analizowany obiekt lub proces
jest stosunkowo prosty i niezmienny w czasie.
Do analiz ryzyka zawodowego związanego z obsługiwaniem procesów chemicznych często jest
stosowana metoda HAZOP (Hazard and Opreability Studies). Polega ona na systematycznej
analizie możliwych odchyleń od zamierzonego przebiegu procesu. Większość z tych odchyleń może
być zagrożeniem zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla jakości wyrobu, a także dla środowiska.
Rozpatrywany proces dzieli się na jednostki funkcjonalne (mogą to być pojedyncze zbiorniki, zawory
łączące itp.), które są analizowane oddzielnie. Określa się zamierzony sposób funkcjonowania każdej z
nich i ustala odpowiadające jej parametry. Parametrami tymi mogą być na przykład temperatura,
przepływ, ciśnienie, czas itp. Przy ustalaniu odchyleń od zaplanowanego sposobu funkcjonowania
używa się zestawu słów kluczowych (takich jak: brak, więcej, mniej, lepiej, w części, odwrotnie,
inaczej), zestawiając je z parametrami. Odchyleniem może być każde mające logiczny sens połączenie
słowa kluczowego z parametrem, np. brak przepływu, przepływ za duży, przepływ za mały, przepływ
zwrotny. Dla tych odchyleń, które mogą zaistnieć w rzeczywistości, ustala się możliwe przyczyny ich
powstania.
Sposób postępowania podczas analizy przeprowadzanej metodą HAZOP przedstawiono poglądowo na
8-3.fol.12.
Do analizy ryzyka zawiązanego z eksploatacją złożonych obiektów technicznych można stosować
metodę FMEA. Może być ona stosowana na różnych poziomach szczegółowości, począwszy od
pojedynczych elementów, a skończywszy na całych obiektach. W analizie ryzyka tą metodą obiekt
dzieli się na elementy lub zespoły i sporządza jego schemat blokowy. Każdy z elementów lub zespołów
jest analizowany oddzielnie. Odpowiadając na pytanie: „W jaki sposób element może się uszkodzić?”,
określa się przewidywane rodzaje jego uszkodzeń. Następnie ustala się, jakie są przyczyny i
bezpośrednie oraz pośrednie skutki tych uszkodzeń oraz związane z nimi ryzyko. Przebieg analizy
wykonywanej metodą FMEA pokazano schematycznie na 8-3.fol.13.
8-3.3.2. Identyfikowanie zagrożeń na stanowiskach pracy
Źródłem zagrożeń na stanowiskach pracy są występujące tam czynniki ryzyka, wśród których można
wyróżnić:
czynniki szkodliwe, których oddziaływanie może powodować stopniowe pogorszenie stanu
zdrowia (choroby zawodowe)
czynniki niebezpieczne, które są przyczyną natychmiastowego pogorszenia stanu zdrowia
czynniki uciążliwe, mogące utrudniać pracę lub obniżać zdolność do jej wykonywania, nie
powodując jednak trwałego pogorszenia stanu zdrowia człowieka.
Wszystkie te czynniki można podzielić na:
fizyczne, takie jak wibracje, hałas, promieniowanie itp.; wśród czynników fizycznych często
osobno wymienia się czynniki mechaniczne
chemiczne
psychofizyczne, do których należą na przykład obciążenie fizyczne (statyczne lub
dynamiczne), stres
biologiczne, jak np. bakterie i wirusy.
Identyfikacja zagrożeń na stanowisku pracy polega na ustaleniu:
jakie czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciążliwe, które mogą stanowić źródło zagrożenia,
występują na stanowisku pracy
kto i w jaki sposób jest narażony na oddziaływanie tych czynników.
Do tej identyfikacji można używać list kontrolnych, np. w formie zestawienia czynników szkodliwych,
niebezpiecznych i uciążliwych, sporządzonego na przykład na podstawie przepisów i norm. Listy takie
powinny mieć charakter otwarty i powinny umożliwiać dopisywanie nowych, nie uwzględnionych
wcześniej zagrożeń. Na liście zaznacza się te czynniki, które występują na analizowanym stanowisku.
Dobre wyniki można również uzyskać, stosując metodę analizy bezpieczeństwa pracy. Polega ona na
systematycznym badaniu kolejnych czynności wykonywanych na stanowisku. Analiza taka przebiega
w sposób pokazany na 8-3.fol.16.
Po zidentyfikowaniu czynników określa się narażenie pracowników na ich działanie (np. wyznaczając
wartości parametrów, które to narażenie charakteryzują). Poziom narażenia decyduje o ocenie ryzyka
zawodowego związanego z narażeniem na określony czynnik. Dopuszczalny poziom narażenia może
być różny dla różnych grup osób (np. kobiety, mężczyźni, młodociani, niepełnosprawni).
8-3.4. Rola oceny ryzyka zawodowego w procesie zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy
Ocena ryzyka zawodowego jest uważana za podstawowy sposób aktywnego monitorowania środowiska
pracy i umożliwia wyeliminowanie bądź ograniczenie zagrożeń, zanim jeszcze wystąpią ich negatywne
następstwa. W procesie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy odgrywa ona ważną rolę,
dostarczając informacji niezbędnych do podejmowania decyzji dotyczących działań zapobiegawczych lub
korygujących. Aby informacje te były aktualne, ocena powinna być przeprowadzana okresowo, z
częstotliwością zależną od potrzeb organizacji, która jest uwarunkowana przede wszystkim wymaganiami
obowiązujących przepisów oraz rodzajem występujących zagrożeń. Ocenę ryzyka powinno się
przeprowadzać także w następujących sytuacjach:
na etapie projektowania nowych działań, wyrobów i usług
po wprowadzeniu nowych działań, wyrobów i usług
przed wprowadzeniem zmian w działaniach, wyrobach i usługach
po wprowadzeniu tych zmian.
Wykorzystanie wyników oceny ryzyka do planowania działań zapobiegawczych i korygujących, realizacja i
sprawdzanie skuteczności tych działań powinny prowadzić do stałej poprawy warunków pracy.
Należy również zwrócić uwagę na sposób prowadzenia oceny ryzyka zawodowego w organizacji. Jeżeli
będzie ona przebiegała przy współudziale pracowników, przyczyni się do zwiększenia ich zaangażowania w
rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa i higieny pracy. Zasadą jest, że każdy pracownik - w mniejszym
lub większym stopniu - powinien uczestniczyć w ocenie ryzyka zawodowego na swoim stanowisku pracy.
Pracownicy mogą być powoływani na członków zespołów oceniających lub tylko udzielać informacji o
występujących na stanowisku zagrożeniach i sposobie, w jaki te zagrożenia spostrzegają. W każdym
przypadku należy konsultować z nimi plany działań zapobiegawczych i korygujących opracowywane w
wyniku oceny. Taki sposób przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego wpływa pozytywnie na postawy i
zachowania pracowników, zwiększa ich wiedzę o zagrożeniach i świadomość potrzeby podejmowania
działań niezbędnych do ograniczania ryzyka, a tym samym wpływa na zwiększenie skuteczności
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
8-3.5. Literatura
Guidelines on risk issues. The Engineering Council 1993.
Harms-Ringdahl L.: Safety analysis. Principles and practice in occupational safety. Great Yarmouth, Gilliard
(Printers) Ltd. 1993.
Pawłowska Z.: Ryzyko zawodowe. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. T. 2.
Warszawa, CIOP 1999.
PN-N-18002: 2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny
ryzyka zawodowego.
prPN-IEC 300-3-9 Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach
technicznych.