10405 z18 (9)

286 Cz. 2.\ X. Przyczynki do teorii crup odniesienia

Pojęcie względnego upośledzenia

Spośród wielu pojęć używanych przez autorów The American Soldier do interpretacji ich bogatych materiałów jedno zajmuje miejsce naczelne — jest nim względne upośledzenie. Jego podstawowe znaczenie uwidacznia poniekąd fakt, że stanowi jedno z dwu pojęć, na które bezpośrednio zwraca się uwagę czytelnika w rozdziale wprowadzającym w problematykę pierwszego i drugiego tomu. Wspomniawszy krótko o innych pojęciach, autorzy powiadają: ,,W celu uporządkowania zróżnicowanych skądinąd wyników empirycznych wprowadzamy tu również inne narzędzia pojęciowe, zwłaszcza teorię względnego upośledzenia" ^{1 2}.

Chociaż jest ono często używane do interpretacji różnic w postawach rozmaitych kategorii żołnierzy (różniących się na przykład wiekiem, wykształceniem i stanem cywilnym), ani razu na kartach The American Soldier nie zostało formalnie zdefiniowane. Jak się wszakże zaraz okaże, zarys tego pojęcia wyłania się stopniowo w kolejnych przypadkach badawczych, w jakich je zastosowano. Już przy pierwszej takiej okazji autorzy zwracają na przykład uwagę ńa istotę teoretycznej przydatności tegoż pojęcia i na jego ewentualne związki z innymi przyjętymi w teorii socjologicznej:

„Idea [względnego upośledzenia — R.K.M. i A.S.R.] jest prosta, niemal oczywista, jej użyteczność polega zaś na łączeniu ze sobą danych — szczególnie w ostatnich rozdziałach, gdzie jej stosowalność nie jest na pierwszy rzut oka widoczna. Pojęcie to wydaje się pokrewne, a częściowo i nadrzędne w stosunku do takich dobrze znanych pojęć socjologicznych, jak «spo!eczny układ odniesienia)), «wzory oczekiwań)) czy też ((definicje sytuacji))”*.

Brak formalnej definicji względnego upośledzenia nie stanowi wielkiej przeszkody. Autorzy wyłamują się w każdym razie z bardzo rozpowszechnionego zwyczaju wprowadzania do prac z dziedziny teorii socjologicznej wielkiej liczby definicji — potem nie używanych. W miejsce explicite sformułowanej definicji pojęcia możemy zebrać rozproszone w obu tomach wzmianki, w których (chociaż mowa w nich o pozornie nie powiązanych typach sytuacji) zostało ono przez Stouffera i innych zastosowane, w ten sposób dowiemy się czegoś o faktycznych, operacyjnych właściwościach tego pojęcia.

W poniższym W'ykazie, w postaci bardzo skróconej, przedstawiono wszystkie te analizy zawarte w The American Soldier, w których explicite została sformułowana jakaś wersja pojęcia względnego upośledzenia (lub pojęcia pokrewnego, takiego jak względny status społeczny):

1.    „Porównując się z nieżonatymi towarzyszami broni [pedkr. R.K.M. i A.S.R.] mógł odczuwać, iż powołanie do wojska wymagało od niego większych poświęceń niż od nich; porównując się zaś z żonatymi przyjaciółmi w cywilu [podkr. R.K.M. i A.S.R.], mógł odczuwać, że zażądano od niego poświęceń, których oni uniknęli w zupełności. Dlatego ludzie żonaci częściej wykazywali niechęć do ws tąpic-nia do wojska i, być może, silniejsze poczucie niesprawiedliwości”³.

2.    „Przeciętny absolwent szkoły średniej lub student byt bezspornym kandydatem do poboru: rzadkie wypadki zwolnień z powodu charakteru zatrudnienia zdarzały się o wiele częściej w grupach, których członkowie mieli niższe wykształcenie. Poborowy bez ukończonej szkoły średniej mógł zwykle wskazać większą liczbę znajomych zwolnionych od służby z powodu charakteru zatrudnienia, mimo iż ich racje były prawdopodobnie nie lepsze niż jego własne [...], kiedy się porównywał z przyjaciółmi w cywilu, był bardziej od innych skłonny żywić przekonanie, iż wymaga się od niego poświęceń, z których inni znajdujący się te rej samej sytuacji zostali zwolnieni”^{4 5 6 7}.

3.    „Pojęcie względne upośledzenie jest szczególnie użyteczne w ocenie wpływu roli wykształcenia na stopień satysfakcji płynącej z posiadanego statusu społecznego czy charakteru wykonywanego zajęcia, a także w odniesieniu do niektórych aspektów stopnia przychylności lub krytycyzmu wobec armii [...]. Jednostka bardziej wykształcona, o wyższym poziomie aspiracji od innych, mniej wykształconych ma więcej do stracenia we własnych oczach i w oczach przyjaciół, j eśli nie zdobędzie w wojsku jakiegoś statusu. Jeżeli więc nie osiągnie pożądanego celu, to jej frustracja będzie silniejsza niż u innych

4.    „[...] pojęcie względnego upośledzenia i uprzywilejowania [...] może nam dopomóc w zrozumieniu pewnych procesów psychologicznych istotnych dla tego zagadnienia. Prawdą jest oczywiście to, że w porównana z żołnierzami tymczasowo przebywającymi »> kraju, żołnierz służący za oceanem bardziej odczuwał brak domu i wielu udogodnień życiowych, do których przywykł w Stanach Zjednoczonych. Prawdą jest jednak także i to, iż w porównaniu z żołnierzem frontowym, ten przebywający poza krajem [na tyłach czynnego teatru wojny - R.K.M. i zt.ó.ył.j, który nie bierze udziału w walce i ma niewielkie szanse dostania się na front, mniej cierpiał od niego, wskutek znacznie mniejszego upośledzenia

5.    „Pojęcie zróżnicowanego upośledzenia skłoniło nas do odnalezienia przyczyny, dla której grupa żołnierzy bardziej upośledzona, w rzeczywistości wydawała się nastawiona nieco krytyczniej niż grupa upośledzona w mniejszym stopniu [...] im mniejsze jest zróżnicowanie w korzystaniu z niewielu istniejących przywilejów między oficerami a żołnierzami — udział w walce stanowił przypadek krańcowy — tym rzadziej mężczyźni powołani do wojska wyrażali krytyczny stosunek wobec oficerów i tym łatwiej przychodziło im się pogodzić z tym upośledzeniem”⁰.

6.    „[...]jak było do przewidzenia,najbardziej krytyczni wobec szans awansu w armii byli ci żołnierze, którzy v porównaniu z innymi o równie długim stażu służby wojskowej awansowali powoli. W różnych klasach społeczności wojskowej względne tempo awansu może się jednak opierać na odmiennych standardach. Na rrrykład tempo awansu człowieka z wykształceniem podstawowym, który po roku służby został kapralem, będzie w ptrównaniu z większością jego przyjaciół o tym samym poziomie wykształcenia szybsze niż absolwenta cc!!egc’u, który w ciągu roku uzyskał ten sam stopień. Można więc oczekiwać, że na określonym szczebiu wojskowej hierarchii i przy określonej długości służby w armii osoby bardziej wykształcone będą częściej niż inne skłonne do uskarżania się na powolne tempo awansu. [...] Wydaje się. że podobne zjawisko występuje w różnych jednostkach wojskowych w armii"⁸.

7.    „Opierając się na omówiomch wcześniej w tym rozdziale badaniach żołnierzy w armii, można oczekiwać, że postawy oficerów wobec awansu, tak samo jak postawy zwykłych żołnierzy, będą uzależnione w pewien sposób od poziomu oczekiwań i osiągnięć odniesionych do oczekiwań i osiągnięć swoich znajomych. Wełno się zatem spodziewać, iż kapitan, który, w porównaniu z innymi kapitanami, od dawna posiada tę sama rangę, będzie bardziej niezadowolony z polityki awansowej niż porucznik od niedawna pozostający w rym stopniu”⁹.

8.    „[...] wydaje się rzeczą prawdopodobną, że na przystosowanie Murzynów (zarówno z północy, jak i z południa) poważnie wpływają inne psychologiczne czynniki kompensacyjne, związane ze stacjonowaniem r.a południu: okaże się to zrozumiałe, jeśli spojrzymy na ich sytuację z perspektywy względnego statusu spciecznego.

W porównaniu z większością Mz-zynów-cywilów, których widzieliśmy u' miastach południa, Murzyn--żołnierz ciesz:-: się pozycją względnego bogactwa i szacunku”¹⁰.

1

Ibid., t. 1, s. 52.

2

* Ibid., s. 125.

3

Ibid.

4

Ibid., s. 127.

5

¹ Ibid., s. 153.

6

   Ibid., s. 172.

7

   Ibid., s. 181.

8

   Ibid., s. 250.

9

   Ibid., s. 279.

10

   Ibid., s- 563.