11528 skanuj0077 (14)

158 Racjonalizacja

Racjonalizacja, zob. techniki neutralizacji.

Racjonalizm, zob. racjonalność.

Racjonalność (lac. rmio - rozważanie, myślenie, zastanawianie się, obliczanie, rozsądek), cecha przypisywana rzeczywistości lub działaniom społecznym oznaczająca ich zgodność z. kryteriami opartymi na rozumie. Pojęcie to oraz inne terminy bliskoznaczne -jak np. racjonalizm - dalekie są od jednoznacznego i precyzyjnego sformułowania (K. Ajdukiewicz 1983, s. 71]. Racjonalizm to pewna orientacja filozoficzna przeciwstawna z jednej strony irracjonalizmowi, z drugiej, empiryzmowi. Niejednokrotnie racjonalizm określa się jako antyirracjona-lizm, a więc stanowisko przeciwstawiające się poznaniu i działaniu opartemu na objawieniu, uczuciach, pragnieniach lub tradycji. Nie zawsze jednak to, co irracjonalne, jest nieracjonalne.

Podstawową trudnością, z jaką wiąże się ścisłe określenie racjonalności, jest ustalenie jej kryteriów. W różnych okresach historycznych kryteria te ujmowane były odmiennie. Na tej podstawie wyróżnia się różne typy racjonalności (lub racjonalizmu) - przykładowo racjonalizm metafizyczny, sejenty-styczny i technologiczny [D. Skarga 1987, s. S7-117). W odniesieniu do dziedziny poznania kryteriami racjonalności są inter-subiektywna komunikownlność i kontrolo-walność wyników [K. Ajdukiewicz 1983, s. 71-72]. Tylko takie poznanie uznaje się za naukowe. Można zauważyć, że wysunięte przez K. Ajdukiewicza warunki poznania racjonalnego (naukowego) stanowią jedynie pewne wymogi o charakterze formalno-proceduralnym, nic odnosząc się do istoty racjonalności. Za twierdzenie naukowe - w myśl tego ujęcia - może zostać uznane zarówno twierdzenie osiągnięte nn drodze poznracjonalncj, jak i twierdzenie błędne (czyli nieracjonalne), o ile zostanie przyjęte przez środowisko uczonych.

Pojęcie racjonalności w socjologii odnosi się głównie do działań spolec mych. Zazwyczaj działanie uważa się za racjonalne, jeśli przyjęte przez podmiot środki i sposoby działania umożliwiają osiągnięcie zamierzonego celu. Racjonalność w takim przypadku utożsamiana jest ze skut różnością- działanie racjonalne to działań c skuteczne, natomiast działanie nieskuteczne jest nieracjonalne. Stanowisko takie bywa często przedmiotem krytyki. Wskazuje się, że działania nic zakończone powodzeniem często także są racjonalne, biorąc po J uwagę wiedzę, jaką podmiot dysponował w momencie jego rozpoczynania. Drak skuteczności nic zawsze oznacza brak racjonalności działania, mogą bowiem zaistnieć okoliczności niemożliwe do przewidzenia. Ponadto mogą występować także przypadki odwrotne - działanie oparte na przesłankach nieracjonalnych może zakończyć się, mimo wszystko, osiągnięciem celu - nic znaczy to jednak, że należy je uznai' za racjonalne.

Ujmowanie racjonalności jako środka pozwalającego osiągnąć zamierzony cel działania widoczne jest w koncepcji Vilfre-da Pareto, zwłaszcza w jego rozróżnieniu między postępowaniem „logicznym¹ i „nielogicznym”. Działania „logiczne” zgodne są z obiektywnym stanem rzeczy; przyjmowane środki zapewniają skuteczną realizację celu. Natomiast działania „nielogiczne" opierają się jedynie na subiektywn /m wyobrażeniu związku między zamierzonymi działaniami a realizacją celu; obiektywnie jedriak związek ten nic występuje Większość ludzkich działań to działania „nielogiczne”. Koncepcja ta umożliwia zrozumienie różnych zachowań irracjonalnych.

Szczególnie przydatne jest w tym wypadku odróżnianie residuów, czyli rzeczywistych motywów postępowania jednostki, od dc-rywacji, tzn. upiększających uzasadnień prawdziwych pobudek działania (J. Szczepański 1969, s. 288-299].

Racjonalność pojmowaną jako dobór właściwych środków prowadzących do realizacji założonego celu określa się jako racjonalność instrumentalną [M. Hork-heimer 1987]. Równolegle stosowane są także inne nazwy, takie jak racjonalność technologiczna [13. Skarga 1987, s. 106] lub racjonalność funkcjonalna [K. Mannheim 197'!, s. 76], Działania oparte na tym modelu racjonalności, zwane za Maxcm Weberem działaniami cclowo-racjonalnymi lub instrumcntnlno-racjonalnymi (Zweckralio-na!es Ha/iclcln) [J. Polcszczuk 1989, s. 332], charakteryzują się doborem przez podmiot takich strategii postępowania, które przynoszą większe prawdopodobieństwo realizacji wybranego celu. W myśl tego podejścia racjonalność polega na optymalizacji sposobów • osiągania przyjętych celów. „Racjonalne postępowanie polega na tym, że skomplikowaną rzeczywistość zastępuje się jej modelem, który jest dostatecznie prosty, aby umożliwić rozwiązanie problemu, o który chodzi" [J.G. March, II.A. Simon 1964, s. 246].

Traktowanie racjonalności instrumentalnej jako podstawy wyjaśniania działań społecznych wiąże się wyraźnie z ujmowaniem człowieka w kategoriach homo oeco-nomicus. Następstwa utożsamiania racjonalności z racjonalnością instrumentalną widoczne są także w niektórych koncepcjach rozwoju społecznego, w których przyjmuje się „zasadę ekonomii wysiłku” jako podstawę wyjaśniania procesów społecznych [W. Bieńkowski 1966, s. 76-86).

Model racjonalności instrumentalnej budzi szereg uwag krytycznych. Wysuwane zastrzeżenia różnicują się w zależności od tego, czy traktuje się go jako zasadnicze kryterium wszelkiej racjonalności, czy też jako weberowski typ idealny, przedstawiający podstawowe wyznaczniki faktycznych działań podmiotowych. W ujęciu tym działanie racjonalne prowadzi niekiedy do „nieracjonalnych” następstw. Sytuacja taka skłania do poszukiwania odmiennych wzorców racjonalności. Natomiast dla socjologu może stanowić podstawę wyjaśniania zachowań „nieracjonalnych" lub poszukiwania strukturalnych warunków skuteczności działania. Koncepcja racjonalności instrumentalnej nic uwzględnia wielości celów i wartości realizowanych w każdym działaniu. Podmiot dokonuje wyboru nie tylko sposobów realizacji danego celu, lecz przede wszystkim wybiera cele i wartości, które zamierza osiągnąć. Raczej trudno uznać za przejawy działania racjonalnego sytuacje, gdy środki przekształcają się w zasadniczy cci działania, a także gdy odrzuca się normy i wartości przyjęte w danej zbiorowości, postępując w myśl maksymy „cel uświęca środki”. Opierając się na modelu racjonalności instrumentalnej tego typu postępowanie należałoby uznać za zupełnie racjonalne.

Oprócz racjonalności instrumentalnej wyróżnia się także racjonalność substancjalną, czy inaczej, racjonalność „właściwą” lub obiektywną [M. Weber 1985, s. 134]. Określić ją można jako „rozumny wgląd we wzajemne relacje zdarzeń w obrębie danej sytuacji" [K. Mannheim 197't, s. 77-78], Jeśli działania oparte na racjonalności instrumentalnej uznać za subiektywnie racjonalne, to w przypadku racjonalności substancjalnej usiłuje się ustalić obiektywne kryteria racjonalności. W odniesieniu do działań społecznych racjonalność substancjalna dotyczy wyboru, celów i wartości, którymi kieruje się podmiot. Nic chodzi przy tym o wypracowanie sposobów ich realizacji - to jest bowiem cecha racjonalności instrumentalnej - lecz o ustalenie przez podmiot ważności ukształtowanych kulturowo wartości. Działania tego typu określa się za Maxem Weberem jako war-tościowo-racjonalne (Wcrtralionalc Ifan-dcln) [J. Polcszczuk 1989, s. 329-332],