14339 P3190314

33

Zarys historii budowy miast w PolBce do połowy XIX w.

na południu, Powązki I. Czartoryskiej na północnym zachodzie, Solec K. Ponia -towskiego na skarpie wiślanej i in. Ożywia się też znacznie ruch budowlany w sto -licy i powstaje szereg monumentalnych budowli sakralnych i świeckich.

Również z inicjatywy króla Stanisława Augusta sporządzony zostaje projekt od -budowy miasteczka Kozienice, gdzie znajdowała się jedna z jego rezydencji . Projekt sporządza J. K. Fontana /ryc. 77/ w 1782 r. Przewidywał on budowę sprzężonego zespołu rezydencji i miasta, którego główne budynki/pałac, ratusz i kościół/ usytuowane były na jednej osi. Plan ten został częściowo zrealizowany.

Okres schyłku XVIII w. wiązał się z próbami uprzemysłowienia kraju. Z inicja -tywy króla i magnatów powstaje szereg manufaktur, które miały powstrzymać import do kraju szeregu artykułów luksusowych. Są to manufaktury produkujące szkła, fajansy, karty do gry, pasy jedwabne itd. Powstaje jednak również kilka manufaktur włókienniczych oraz hamerni, wielkich pieców i rusznikarni. Manu -faktury królewskie powstają w dobrach litewskich i organizatorem ich był Antoni Tyzenhaus, podskarbi nadworny litewski. Zakłada on na tym terenie szereg no ~-wych miast jak np.: Suchowola /l766 r. /, Szczebra /1768 r. /, Jeleniowo /l 170 r./, Krasnopol /1770 r./, Dąbrowa/1765-1775/, które związane były z organi -zowanymi tu manufakturami. Otrzymują one dość. regularny układ przestrzenny i zabudowywane są jednolitymi budynkami dla rzemieślników. Ciekawym przykładem jest manufaktura zwanajCunsztów, założona koło wsi Łosośna. > Osada ta składała się z licznych budynków przemysłowych związanych z niesłychanie różno -rodną produkcją/wyroby żelazne, tekstylne, galanteryjne, złotnicze i in. / oraz z budynków przeznaczonych dla robotników.Cały zespół mimo charakteru utylitar -nego wykazuje wyraźnie jeszcze barokowe tendencje kształtowania przestrzeni /ryc. 78/. Kunsztów został tylko w części zrealizowany, gdyż rok jego założenia /1780 r. / był jednocześnie datą upadku całej kampanii gospodarczej Tyzenhausa.

W okresie panowania Stanisława Augusta następuje wzmocnienie aktywności ur -banistycznej prywatnych właścicieli dóbr.Powstaje szereg nowych miast jak np.: Magnuszew /1776 r. /, Alwernia /1778 r. /, Nowy Dwór /1780 r. /, Nowy Tomyśl /1786 r./, Białaczów /1787 r. / i in. Niektóre otrzymały regularne rozplanowa -nie nawiązujące jeszcze do barokowych zasad kompozycji /np. Nowy Dwór/, lecz jednocześnie parcelacja ich i zabudowa miała charakter ściśle utylitarny, gdyż by. ły to zazwyczaj ośrodki rzemieślnicze.

Poważnym krokiem naprzód w odbudowie i uporządkowaniu miast królewskich były tzw. Komisje Dobrego Porządku /Boni Ordinis/, które działają w latach o-siemdziV8Tątyćh XVIII.w. we wszystkich, niemal większych miastach. Działalność ich mI~cHarakfer przede wszystkim gospodarczy. Porządkują finanse miejskie i regulują sprawy.własnościowe, organizują władze miejskie, rozpoczynają akcję popierania imigracji fabrykantów do miast. Przejawiają one jednak też inicjatywę w zakresie uporządkowania zabudowy, reperacji bruków, usuwania nieczystości itd. Plany miast sporządzane przez te komisje mają przede wszystkim charakter planów sytuacyjnych, regulujących sprawy własnościowe, a nie planów regulacyjnych, wytyczających nowe kierunki rozbudowy. Nie mniej jednak następują drobne regulacje w szeregu miast /Warszawa, Lublin i in. /, nowe przebicia ulic itd. Rów -nież w miastach prywatnych podejmowane są prace porządkujące zabudowę lub inicjujące nowe założenia. M. in. z tego czasu pochodzi wielka oś łącząca rezyden -cję z rynkiem w Siemiatyczach oraz nowe rozplanowanie miasta Kocka.Oba mias -ta należą do ks. Anny Jabłonowskiej,która przeprowadza w swych dobrach szereg reform gospodarczych i społecznych. W obu miastach powstają nowe reprezenta -cyjne budynki miejskie /ratusze, kościoły itd./, Szczególnie interesujące jest za łożenie Kocka /ryc. 79/, gdzie ratusz i kościół powiązane były w jednolity zespół zabudowy rynku.

Druga połowa XVIII w. przynosi wyraźną poprawę i stopniową odbudowę i roz -