16677 Zaproszenie do socjologii Peter L Berger1 (2)

życiu mówiliśmy z ironią. Prawdziwe rozumienie naszej przeszłości jest sprawą punktu widzenia. A oczywiście nasz punkt widzenia może się zmieniać. „Prawda" zatem jest nie tylko sprawą geografii, lecz także pory dnia. Dzisiejsze „zrozumienie" staje się jutro „racjonalizacją" i na odwrót.

Ruchliwość społeczna (przemieszczanie się z jednego poziomu społeczeństwa na inny) ma dla reinterpretacji czyjegoś życia konsekwencje podobne jak ruchliwość geograficzna. Spójrzmy, jak zmienia się wyobrażenie człowieka o sobie, w miarę jak pnie się on po drabinie społecznej. Najsmutniejszym chyba aspektem tej przemiany jest sposób, w jaki reinterpretuje on teraz swoje związki z ludźmi i wydarzeniami, które były mu najbliższe. Na przykład wszystko, co wiąże się ze słodką Italią czyjegoś dzieciństwa, doznaje przykrej przemiany, gdy oglądane jest z wyżyn podmiejskiego domu, którego się w końcu dochrapał. Dziewczyna z jego chłopięcych marzeń przekształca się w głupią, chociaż ładną wieśniaczkę. Chłopięce przyjaźnie stają się irytującymi wspomnieniami byłego żenującego ja, dawno już porzuconego wraz ze starymi pojęciami honoru, tajemnicy i patriotyzmu lokalnego. Nawet Mamma — owo centrum, wokół którego obracał się świat — stała się głupią, starą włoską kobietą, którą trzeba od czasu do czasu uspokoić udawanym okazywaniem dawnego „ja", dziś już chyba nie istniejącego. I znowu w obrazie tym występują elementy chyba tak stare jak rodzaj ludzki, jako że zapewne zawsze kres dzieciństwa oznaczał zmierzch bogów. Nowe jest jednak to, że w społeczeństwie, w którym żyjemy, tak wiele dzieci nie tylko wchodzi w dorosłość, lecz przenosi się przy tym do światów społecznych leżących daleko poza zasięgiem pojmowania ich rodziców. Jest to nieuchronna konsekwencja masowej ruchliwości społecznej. Społeczeństwo amerykańskie od dawna charakteryzuje się taką ruchliwością, wielu Amerykanów zdaje się więc spędzać lata swego życia na reinterpretowaniu własnej przeszłości opowiadając (sobie oraz innym) ciągle od nowa historię tego, czym byli i czym się stali — uśmiercając wówczas swych rodziców w ofiarnym rytuale pamięci. Zbyteczne dodawać, że określenia „czym byli" i „czym się stali" należy ująć w cudzysłów! Nawiasem mówiąc, nie dziwota, że f reudowskiej mitologii ojcobójstwa chętnie dano w społeczeństwie amerykańskim wiarę, szczególnie w tych kręgach świeżo upieczonej klasy średniej, w których takie przeróbki biografii wynikają ze społecznej konieczności uprawomocnienia ciężko wywalczonego statusu.

Przykłady ruchliwości geograficznej i społecznej ilustrują tylko wyraźniej pewien proces, który dokonuje się w całym społeczeństwie i w wielu różnych sytuacjach społecznych. Zwierzający się mąż. który reinterpretuje swe dawne przygody miłosne tak, aby ułożyć je w linię wznoszącą się, której kulminację stanowi jego małżeństwo, niedawno rozwiedziona żona, która reinterpretuje swe małżeństwo ab initio w taki sposób, że każdy jego etap służy uzasadnieniu jego ostatecznego fiaska, nałogowy plotkarz, który reinterpretuje swe rozmaite stosunki w każdej kolejnej plotkarskiej grupie, do której wchodzi (wyjaśniając B w pewien sposób swe stosunki z A, tak że sprawia wrażenie, iż B jest jego naprawdę serdecznym przyjacielem, następnie zmieniając skórę i poświęcając tę rzekomą przyjaźń w plotkowaniu na B do A i tak dalej), człowiek, który odkrył fałsz w kimś, komu ufał i teraz utrzymuje, że nigdy mu nie dowierzał (utrzymuje przed sobą i przed innymi): wszyscy oni uczestniczą w tej samej odwiecznej grze poprawiania fortuny za pomocą przeróbek historii. Otóż w większości tych przypadków proces reinterpretacji jest cząstkowy i w najlepszym razie na wpół świadomy. Koryguje się przeszłość tam, gdzie to konieczne, pozostawiając nietknięte to, co daje się wcielić w obecny obraz własny. Przy czym te ciągłe modyfikacje i poprawki w czyimś biograficznym tableau² z rzadka tylko łączą się w jasną, spójną definicję samego siebie. Większość z. nas z rozmysłem nie przystępuje do malowania pełnego portretu własnego. Raczej chwiejemy się jak pijacy nad rozpostartym nierówno płótnem naszego samowyobrażenia, rzucając nieco farby tu, wymazując jakieś linie ówdzie, nigdy się naprawdę nie zatrzymując dla ogarnięcia okiem podobizny, którą wyprodukowaliśmy. Innymi słowy, moglibyśmy zaakceptować egzystencjalistyczny pogląd, iż to my sami stwarzamy siebie, pod warunkiem dodania uwagi, że większość tego dzieła stworzenia dokonuje się na chybił trafił i w najlepszym razie na poły świadomie.

Istnieją jednakże przypadki, gdy owa reinterpretacja przeszłości jest częścią przemyślanych, w pełni świadomych i intelektualnie spójnych poczynań. Dzieje się tak, gdy reinterpretacja własnej biografii stanowi jeden z aspektów nawrócenia na nowy religijny bądź ideologiczny Weltanschau-ung, to jest uniwersalny system znaczeń, wewnątrz którego daje się usytuować czyjaś biografia. Tak więc osoba nawrócona na jakąś wiarę religijną może teraz pojmować całe swoje poprzednie życie jako kierowane ręką Opatrzności zdążanie do chwili, gdy mgła opadła z jej oczu. Klasycznymi przykładami tego byłyby Wyznania Augustyna czy Apologia pro vita sua Newmana. Nawrócenie wprowadza do naszej biografii nową periodyzację — przed naszą erą i naszej ery, przedchrześcijański i chrześcijański,

* Tjbk-ju tfr.h obraz.

63