19701 skanuj0009

104

105

ENCYKLOPEDIE (SŁOWNIKI) FILOZOFICZNE

/ystępuje jeszcze spccy-. ent opisu. Istotą sądów ^zostaje jednak ich funkia (wyrażanie i wzbu-ć) oraz ich zdolność do }a postaw. (LZ)

\

ipathcia = cicrpic-empal/iy, jako Einfiihlung) za-pierwszy przez > kreślenie procesu się w \stany psychiczne <b. Zjawisko pochodne ił Cechai osobowości lub lny procós psychofizjolo-;.xiujący: a) fazę dostrzc-"o społecznej sytuacji in-ęka; b) fazę cmocjonal-;')lnej reakcji na nią (po-^;a „wczuciu się” oraz *! się w porażenie dru-■;eka); c) często także fazę inia uczuć i stanów tego nVażnym składnikiem e. •'półdźw jęczenia moralne, partie przez podmiot ocen ralnych, w jakiowuwikła-‘.zedmiot c._t np. pbczucia ęjtydu, odpowiedzialności

Krytycyzm Nurt n-

ikrajnic pozytywistyczny ■vizm), zapoczątkowany v drugiej połowic XIX w. lariusa (twórcę nazwy iezałeznm) przez Macha, wszelka nauka (włącznie •o w inna opierać się tylko doświadczeniu, zaś jej ze być jedyn\e opis. Kry-ości nauki stanowi jej z punktu widzenia zasa-'iniii myślenia (tzn. opis

rzeczywistości musi być jak najpro. stszy, ujmujący jak najwięcej danych z doświadczenia oraz jpapewniający ic łfrożc linienie przy stosunkowo małym nakuht^ic wysiłku badacza). Za-łożenia te sąynożlLwe do zrealizowa nia przy wyclmąiriowaniu dotyclicza-sowego błędu nozuawczcgo zwanego inlrojckcją, u. tendencji rozdwaja-nia rzeczywistości na\rzeczy i zja. wiska (czyn ich obrazy)N«^niycli zaś zjawisk J- na zjawiska fizyczrfisi psy. chiczncz Zdaniem Avenariusa, rzeczywistoŚ6 jest tylko jedna (—> monizm) Obrazy, będące efektem „czystego* doświadczenia, są zarazem rzeczami, /as zjawiska fizyczne i psycliiczne są 'dwoma aspektami tego samego doświadczenia. Wg Macha natomiast, isbrijąą-jaJynie^i^^ (JZ)^

EMPIRYZM (gr. empeiria = do£ j wiadczenie) W teorii poznania: kierunek opozycyjny względem —> racjonalizmu, uznający za jedyne (lub główne) źródło wiedzy ludzkiej, zewnętrzne lub wewnętrzne, zmysłowe —> doświadczenie. E. występuje zazwyczaj w dwóch postaciach: t genetycznego i c. metodologicznego. [1] E. genetyczny utrzymuje, że umysł ludzki w stanie pierwotnym jest nieukształtowany i pusty (-> la-buła rasa) i dopiero doświadczenie napełnia go wiedzą, a) Skiajną postacią tego c. jest sensualizm (Condillac, Berkeley), dla którego treści ludzkiej świadomości stanowią wyłącznie proste wrażenia zmysłowe (doświadczenia wewnętrzne), na pod stawie których dopiero powstaje poz nanie umysłowe. Sensualizm może wieść do —> idealizmu subiektywnego (Berkeley), a także i do —> agno-slycyzmu (Hume). Przeciwieństwem

V

/sensualizmu jest —> aprioryzin. b Z kolei c. genetyczny umiarkowany dopuszcza w procesie poznania współudział rozumu (Arystoteles); stąd też zwany jest często racjonalizmem empirycznym. (2J E. metodologiczny głosi, iż uzasadnienie i pewność ludzkiej wiedzy muszą być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu. Pogląd ten występuje zazwyczaj pod nazwą —> aposteriory-zmu. E. ten występuje także w dwóch wariantach: a) w wersji skrajnej głosi, iż wszystkie twierdzenia ogólne (np. prawa logiki) są indukcyjnym uogólnieniem jednostkowych danych empirycznych; b) w wersji umiarkowanej natomiast (np. w —» neopozyty-wizmie) dopuszcza w poznaniu obecność twierdzeń wywiedzionych, bez udziału doświadczenia, przez rozum (tzw. twierdzenia analityczne). [3] Można wyróżnić też e. logiczny (neo-pozylywizm), wg którego wszelkie twierdzenia naukowe są zdaniami podlegającymi procedurze doświadczalnej weryfikacji, albo też są zdaniami tautologicznymi. (LG)

'ENCYKLOPEDIE (SLOWNHCI) FILOZOFICZNE Mają swe żfódła przeszłości. Już/Ary$to-teles w VScąiędze Metafizyki umieścił materiał słowitikowy dotyczący głównych zagadnień nlcśralicznych. Dużo zagadnień filozoficznych prezentują wielkie ogólne encyklopedię, począwszy od Encyklopedii Diderota (—* encyklopedyści)./Wybrane artykbły, o treści etycznej, z tej encyklopediK przetłumaczono i wydano w St. Petersburgu (1771) pod postacią małego słownika etycznego. Jedną z pierw szych prac, mających charakter słownika stricte filozoficznego, napisał żydowski ncopłatonik I. foraeli (ok. 855-ok. 955) z Egiptu. Była to (napisana w języku arabskim) Księga definicji, zawierająca analizę pojęć fiJo-oficznych. Kolejny słownik filozoficzny przygotował Awicenna. W Europie pierwszy słownik filozoficzny powstał na początku XIV w/w Paryżu Było lo Compendiuni Philo-sophiacy odwołujące się do /rystote-lizmu oraz\w szczególności, do filozofii Albena Wielkiego/ Pierwszy nowożytny słownik filozoficzny, lo trzy tomowe Seminarium Totius Phi-losophiac, którcgckwydnwcą był G.B. Bernardo (Wenecja / 1582-1585). Pierwszy słownik wNflęz-yku narodowym ukazał się we Francji w r. 1723. Była to praca H. Gauhcra La Dib-liolheque des p11iłolophcA Na uwagę zasługuje z tych lat zwięzły, i nowoczesny (jak na swoje czasy) ąłownik J.G. Walcha P/jilosophisches\Lexi-kon, Lipsk 1726J. Z autorskich słów ników w XVILl w. na wyróżnienie zasługuje także Dictionnaire philbr sophiąue Woltera (1764). W lyin cza\ sie ukazał śiw również w Niemczech ¹ słownik S. Mnimona Philosopltisc/ies Wórlcrbuch /Berlin 1791). W XIX w autorskie e.f. przygotowywali m.in.: Hegcl i Hcrbart. Zwłaszcza w Niemczech ukazało się w tym okresie, wiele słowników i encyklopedii (W.T. Krug, M/ Furtinair, F.A. Hartsen,

L. Noackf, F. Kirchner). Najbardziej wówczas rzetelnym słownikiem był R. Eislera Worterbuch der philoso-phischan Begrijfe und Ausdriicke (1899)7 W obszarze anglosaskim pierwszym poważnym słownikiem był J.M. lpaldwina trzylomowy Dictio-nary of Philosopliy and Psychotogy (New York 1901-1905). We Francji ukazał się bardzo ceniony słownik A.

m

■M

1

-/ir-yjt.71-75