27906 Obraz3 (29)

przedmiotem wielu studiów (Katz, 1963; Hogan, 1975; Reykow-ski, 1979; Eliasz, 1980; Rembowski, 1986; Trzebińska, 1985).

W niektórych opracowaniach nadaje się empatii dość szeroki zakres, traktując ją jako zjawisko powszechnie występujące w życiu społecznym, w innych - jako specyficzna zdolność warunkująca pomyślny przebieg interakcji w określonej sytuacji społecznej, np. w relacji klient-terapeuta (Rogers, 1979), pacjent-lekarz (Kępiński, 1978), dziecko-rodzice (Rembowski, 1986).

Nie ma także jednomyślności co do charakteru empatii jako zjawiska psychologicznego. Traktuje się ją jako cechę osobowości (np. Rembowski, 1985; Reykowski, 1979; Pobieńska - Seul, 1983), zdolność psychospołeczną (Dymond, 1949), jako mechanizm adaptacyjny (Aronfred, 1979), sposób komunikacji (Katz, 1963). Pomimo tak wyraźnie różnych stanowisk zarysowuje się jeden wspólny trend prezentowany przez wielu autorów: dotyczy on wyodrębnienia dwu rodzajów empatii - emocjonalnej oraz poznawczej.

W stanowisku przezentowanym przez Reykowskiego empatia emocjonalna jest rozumiana jako reakcja emocjonalna wywołana przez spostrzeganie cudzych emocji, która prowadzi do doświadczania cudzych emocji i uczuć jako własnych, współod-czuwania, czyli przenoszenia na siebie cudzych emocji, współczucia, tj. emocjonalnej reakcji na emocje innej osoby, ale niekoniecznie takiej samej jak emocje tej osoby, chociaż uwzględniającej jej stan i zorientowanej na nią.

Empatia poznawcza jest procesem polegającym na stawianiu się w czyimś położeniu, a w związku z tym na trafnym rozumieniu cudzych uczuć, myśli, pragnień i trafnym spostrzeganiu cudzych reakcji. Empatię poznawczą utożsamia się niekiedy z umiejętnością wejścia w sytuację poznawczą i rolę społeczną innej osoby, z trafnością interpersonalną (Wrightsman, 1972), z wglądem społecznym (Dymond, 1949), procesem podejmowania roli innej osoby (Mead 1975; Dymond, 1949), z przesłanką poprawnej społecznej komunikacji (Katz 1963). Empatia formuje się dość

1 64

Wcześnie w życiu człowieka, jednakże w wyniku kojarzenia władnych emocji, ich ekspresji z emocjami i ekspresją innych ludzi. Wrażliwość na cudze emocje powstaje zatem na zasadzie odruchowo warunkowej, w wyniku generalizacji emocji dochodzi do empatyzowania z innym człowiekiem (Baley, 1959; Piaget). Poszukując genezy empatii poznawczej, zakłada się, że stanowi ona wynik doświadczeń związanych z innymi ludźmi i powstaje wraz z tworzeniem się i rozwojem struktur poznawczych oraz ich hierarchizacją w sieci poznawczej (Reykowski, 1979; Wojciszke,

1 986). Nie uzyskano także jednoznacznych wyników w badaniach związku empatii z zachowaniami agresywnymi. Osoby o wysokim poziomie empatii wykazują zarówno wysokie tendencje do zachowań agresywnych, jak i pomocnych (Eliasz, 1980). Wynika sląd, że poziom empatii jest słabym predykatorem dla określonych zachowań, że traktując empatię jako cechę, której nasilenie czy poziom próbuje się ustalić, trudno określać jej moc regulacyjną. W podejściu psychoanalityków pojawia się wspólna tendencja do traktowania empatii jako mechanizmu działającego automatyczne, nieświadomie, spełniającego funkcję bezpośredniego komunikowania się z możliwością wzajemnego przejmowania swoich stanów emocjonalnych. Termin komunikacji bezpośredniej zostaje przeciwstawiony komunikacji werbalnej (Katz, 1963).

Katz utożsamiają ze zjawiskiem imitacji i komunikacją afekty wną tłumacząc, że pod wpływem percepcji stanu wewnętrznego partnera, wyrażającego się w jego ekspresji, zaczynają zachodzić zjawiska podobne u osoby spostrzegającej. Odbywa się to, zdaniem Katza, dzięki mechanizmowi naśladownictwa odruchowego. Z empatyzowaniem spotykamy się raczej rzadko w powszednich kontaktach międzyludzkich: ten rodzaj wyczulonego, aktywnego wsłuchiwania się niezmiernie rzadko pojawia się w naszym życiu. Sądzimy, że słuchamy, ale bardzo rzadko słuchamy z prawdziwą empatią a właśnie ten szczególny rodzaj słuchania to jedna z najpotężniejszych sił (Rogers, 1979). Użycie pojęcia „słuchanie” jest w tym przypadku ilustracją sposobu uru-