32230 IMG51

ERYKS 90

Jednym z najsławniejszych mitów, w których występuje Eros, jest miłosna przygoda -* Psyche. Traktowana jak baśń, ma prawdopodobnie początek w tzw. opowieściach milezyjskich. an

Hcs. 77;. 120 il (por. ctl. Mazonn. s. 26); Procl. in Timae. p. 368 (Schn.); Arisi. Mrtaph 14; PI. Smj>. passim (szczególnie mil Diotimy); Ar. Ar 69S n.; Paus. VIII 21,2; IX 27, I n.; Nonn. VIII a; Ale. Iragm. 13; Anncr. fragm.47:4S. 63 cle.; A.Supp. 1039n.;S. 7V. 354;441;/Im. 781 a; E.Hip. 1269n.etc.;A.R. III III n.;Bion180a;Ov.Mn. 1452 a; V363 a; Ant 12,23 a; Hor. Carm n 8. 14; por. Apul. Met. IV 32 a; V I n. (opowieść o Amorze i Psyche); Cic. Nat. deor. Ul 23,59 a

ERYKS (Epo^)-bohater, od którego pochodzi nazwa sycylijskiej góry, sławnej ze wzniesionego na szczycie sanktuarium Afrodyty. Syn Argonauty Butesa porwanego przez boginię, w chwili gdy miał ulec śpiewom syren i samej Afrodyty. Inni autorzy uważąją Eryksa za syna Afrodyty i Posejdona. Niektórzy twierdzą, że Butes, ojciec Eryksa, nie był Argonautą, lecz królem sycylijskim. Przypisują mu budowę świątyni Afrodyty Erycyńskiej i gra pewną rolę w micie Heraklesa. Gdy mianowicie bohater pędził zabraną Geryo-nowi trzodę, Eryks wyzwał go do walki, chcąc mu zabrać woły. Herakles przyjął wyzwanie i zabił przeciwnika. Lecz zamiast wejść w posiadanie królestwa Eryksa, zostawił je tubylcom, zapowiadając, że przyjdzie objąć władzę jeden z jego potomków. I tak się stało, gdy Dorieus przybył ze Sparty założyć na Sycylii kolonię w epoce historycznej, an

Apd. Bibl IIS, 10; Hyg. Fab. 260; Sen', in Verg. Aen. 1570; A. R. IV 910 n.; D. S. IV 23, 2: 83, I; Gust. in //. XIII 43. Por. J. Bćrard, Colonisalion. s. 430 n.

•ERYLUS - mityczny bohater z Preneste, znany tylko z Eneidy. Syn bogini Fćronii miał trzy różne żywoty i trzy ciała (jak olbrzym Geryon). Gdy Ewander przybył osiedlić się w Lacjum, natknął się na Erylusa i pokonał go w pojedynku, an

Vcrg. Aen. VIII 561 n. i Sen. ad loc.; cf. Lyd. De mens. 1,8.

ERYMANTOS (Epópav0oę) -1. Syn Apollona, rażony ślepotą przez Afrodytę, którą zaskoczył w kąpieli po nocy miłosnej z Adonisem. Z zemsty Apol-lon przybrawszy postać dzika zabił Adonisa uderzeniem kłów.

2. To samo imię nosi bóg rzeki Erymantos w Psofidzie. Mitografowie wiążą go z rodziną Arkasa, eponima Arkadii, an

I. Ptol. Heph. I. 2. Paus. VIII 24, I n.; Ad. 17/ II 33.

ERYNIE (Epwóeę) - także Eumenidy (to znaczy „życzliwe" - epitet pochlebny miał na celu odwrócenie od siebie ich gniewu, który mógł zostać wywołany przez wymówienie właściwego ich imienia). - Straszliwe boginie, identyfikowane przez Rzymian z furiami. Zrodzone z kropel krwi okaleczonego -»U ran osa ( -» Kronos). Należą więc do najstarszych bóstw helleńskiego panteonu. Są to siły pierwotne, nie uznające autorytetu bogów młodszej generacji. Podobnie jak Parki (Mojry) rządzą się własnymi prawami, którym nawet Zeus musi być posłuszny. Pierwotnie liczba ich była nieokreślona. Później sprecyzowano ich imiona i liczbę - wymienia się ich najczęściej trzy: A lek to, Tej-sifone i Megajrę. Przedstawia sieje w kształcie uskrzydlonych duchów, z włosami kłębiącymi się od węży, w ręku trzymają pochodnie lub bicze. Ofiarę swą doprowadzają do szaleństwa, zadając jej rozliczne męki.

Porównuje się erynie często do suk, które ścigają człowieka. Miejscem ich pobytu są Ciemności Podzie* mia, Ereb.

Od poematów homeryckich funkcją zasadniczą erynii jest pomsta za zbrodnię. Szczególnie karzą morderstwa popełniane w rodzinie. Na przykład Alteja zabiła -* Meleagra za namową erynii, ponieważ Meleager był mordercą swych wujów. One również za ofiarowanie Ifigenii sprowadziły klęski na rodzinę Agamemno-na; popchnęły Klytajmestrę do mężobójstwa, wymierzyły jej karę z rąk własnego syna i na koniec jego ścigały jako mordercę własnej matki. Podobną rolę odegrały w klątwie, jaka ciążyła nad Edypem.

Strażniczki społecznego ładu wymierzają karę za każdą naruszającą go zbrodnię i za wywyższani^ się - nybris - wynoszące człowieka ponad jego śmiertelny stan. Zabraniąją wróżbitom i prorokom zbyt szczegółowo określać ludziom przyszłość i pozbawiając ich niepewności co do własnego losu czynić ich podobnych bogom. Erynie wyrażają podstawową koncepcję ducha greckiego, wiarę w ustalony porządek świata, którego strzec trzeba od sił nieładu. Jedną z ich podstawowych funkcji był obowiązek wymierzania kary za zabójstwa, nie tylko morderstwa, ale i za zabójstwo w ogóle, gdyż pozbawienie życia stanowiło zmazę religijną i jako taka zagrażało porządkowi grupy społecznej, w której zostało dokonane. Mordercę na ogół wypędzano z miasta. Błąkał się po kraju, dopóki nie znalazł się ktoś, kto zechciał oczyścić go ze zmazy zbrodni.

Morderca często popadał w szaleństwo ( -» Orestes i Alkmeon). Erynie z czasem zostały uznane za bóstwa kar piekielnych, gdy ustaliła się wiara w istnienie świata pozagrobowego. Funkcja ta zaczyna się zarysowywać już u Homera, lecz utwierdza się dopiero w Eneidzie. U Wergilego erynie dręczą „dusze" zmarłych, smagając je biczami i trwożąc swymi wężami w głębi Tartaru. Możliwa jest zbieżność tej ponurej koncepcji z wierzeniami Etrusków, którzy widzieli w Podziemiu siedlisko potworów, dręczących dusze zmarłych (-» Charon). an

Hes. Th. 156-190; Apd. Bibl I 1,4; //. IX 571; XIX 87 etc.; Tzet. in Lyc. 406; A. Eu. passim; E. Or. passim; Verg. Aen. VI 571; VU 324; XII 846. Por. A.H. Krappe, TEpwuę, Rh. Mus. 1932, s. 305-320; J. Toutain, L cYoluiion de la conceplion des Erinyes dans le myihe d'Oresle..., Mil. Cum on t, s. 449-453.

ERYSICHTON (Fpuo(xócov) -1. Bohater tesalski, syn lub brat króla Triopasa. Bezbożny gwałtownik, nie obawiał się gniewu bogów. Postanowił pewnego dnia ściąć gaj poświęcony bogini Demeter. Nie odwiodły go od świętokradztwa zsyłane przez bogów ostrzeżenia. Wówczas bogini, chcąc go ukarać, zesłała na niego uczucie głodu, którego nic nie mogło zaspokoić. Pożarł w ciągu paru dni wszystkie domowe zasoby. Lecz córka jego, Mnestra (która od swego kochanka Posejdona otrzymała moc przybierania różnych postaci), postanowiła wystawić się na sprzedaż jako niewolnica. Sprzedana, przemieniała się i powracała do domu w nowej postaci, aby dać się sprzedać po raz drugi. W ten sposób dostarczała ojcu pieniędzy. Ten wreszcie, ogarnięty szałem, pożarł sam siebie.

2. Imię mitycznego bohatera ateńskiego, syna Kekro-psa i Aglauros, który zmarł młodo i bezpotomnie. Wiadomo o nim jedynie, że udał się w podróż na Delos, skąd zabrał starożytny posąg Ejlejtyi, lecz poniósł śmierć w drodze powrotnej (tab. 4). an.

EUBULEUS

91

I 1. Ath. X 416 n. (cyt Hcllanikosa);Call. h. Cer. 24 n.; Lyc. 1393 i Tzet. •d 1396; Ov. Met. VIII 738-878. Por. K.J. McKay. Erysichlhon..,, Mnemosyne Suppl. VII, Leyden 1962. 2. Apd Bibl. III14,1 i 2; PI. Crlt.

110 a: Ath. IX 392 d; Paus. I 18,6. .

ERYTOS (Epuioę) lub Eurytos - brat bliźniak Echiona Argonauty. Syn Hermesa i Antianejry, córki Menetosa. an

Pi. P. 4,179; A.R. I 52; Apd. Bibl 19,16; Hyg. Fab. 14; 160.

ETEMEA - Na wyspie Kos panował król imieniem Merops. Miał za żonę nimfę imieniem Etemea. Po zawarciu małżeństwa nimfa porzuciła swe miejsce w orszaku dziewiczej bogini Artemidy. Ta, aby się zemścić, raziła ją strzałami i byłaby zabiła nimfę, gdyby Persefona nie uniosła jej żywej jeszcze do Podziemia. Merops w rozpaczy po stracie żony chciał popełnić samobójstwo. Lecz Hera ulitowała się, przemieniła go w orła i umieściła pomiędzy gniazdami, aby w nowej postaci mógł zapomnieć o swym nieszczęściu, an

Hyg. Astr. II16.

ETEOKLES (EtEOKX.i\ę)-jeden z bohaterów cyklu tebańskiego, syn Edypa i Jokasty, brat Polynejkesa (tab. 29 i tab. 37). Niektóre tradycje czynią go synem nie Jokasty, lecz -» Euryganei. Po odkryciu kazirodztwa popełnionego przez Edypa obaj synowie wypędzają go z Teb. Edyp przeklina ich, wróżąc, że popadną w spór i jeden zabije drugiego (inne wersje -» Polynejkes). Aby uniknąć spełnienia klątwy, bracia postanawiają rządzić miastem na przemian, każdy po jednym roku. Eteokles pierwszy obejmuje władzę. Polynejkes oddala się, dobrowolnie .czy też wypędzony przez brata. Lecz gdy po roku, wracałaby z kolei objąć panowanie, Eteokles odmawia mu władzy. Wówczas Polynejkes udaje się do -»Adrastosa i z jego pomocą wyrusza przeciw Tebom. Przed atakiem na miasto wyprawia Tydeusa jako posła do Eteoklesa, żądając po raz ostatni dotrzymania zawartego dobrowolnie przed rokiem układu. Eteokles odmawia raz jeszcze. Wtedy wojsko Argiwów pod wodzą Adrastosa przystępuje do natańcia. Eteokles i Polynejkes w pojedynku zadają sobie śmierć. Po zwycięstwie Tebaóczyków ciało Eteoklesa uczczono pogrzebem, podczas gdy Polynejkesa pozbawiono należytych obrzędów (-*■ Antygona). Podczas wyprawy -»Epigonów panował w Tebach, Laodamas, jeden z synów Eteoklesa. an

Apd.Słtnn6,1 n.; Hyg. Fab. 68; Paus. IX 5,5 n.; 25,2; E. PA. 63 n.; schol.;S. OC1295; Stal. Theb. passim; A. Th. passim. Co do imienia por. P. Kretschmer, w: Giotta 1954, s. 11; contra F. Vian ( - Minyas).

ETIAS (Hnaę)-według niepewnego mitu córka Eneasza; dała swe imię miastu Etis, położonemu na wybrzeżu Lakonii naprzeciw Kytery. an Paus. ni 22, u.

EUADNE (Eóa5vą) - 1. Córka Posejdona i Pitane. Jej „ziemskim” ojcem był -» Ajpytos, król Arkadii. Pokochał ją Apollon i ze związku tego urodził się syn -»Iamos, od którego pochodził kapłański ród Iami-dów w Olimpii.

2. Córka Ifisa, małżonka Kapaneusa (tab. 36). Po śmierci męża rzuciła się w płomienie żałobnego stosu. an

1. Pi. 0. VI30 n.; Hyg. Fab. 157. 2. Apd. BU>L Ul 7.1, Hyg. Fab. 243; 256;Ov. Ars am. Ul 21 n.; Poru. 1111,111; Trist. V 14,38; E Supp. 985 n.: Stal. Theb. XII 800 n. i Lact Plac. ad 801.

EUANDROS (Ewander) (Euav8poę)- I. Syn Sarpe-dona z Lykii wymieniany między wojownikami, którzy nieśli pomoc Trojanom przeciw Grekom.

2.    To samo imię nosił jeden z synów Priama.

3.    Najbardziej znany Ewander, założyciel Pallan-teum, wsi, która znajdowała się na Palatynie przed założeniem Rzymu przez Romulusa. Niektóre wersje czynią z niego syna Hermesa i nimfy (Telpusy, córki Ladoha), która posiadała dar proroczy, oddawano jej w Rzymie cześć pod imieniem -» Karmenty. Autorzy podają również inne jej imiona: Temis, Nikostrate i Tiburtis (to ostatnie imię zbliżone do nazwy rzeki rzymskiej -Tyber). Niektórzy podają, że ojcem Ewandra był Echemos z Tegei, matką Timandra, córka Tyndareosa i Ledy. W ten sposób byłby potomkiem rodziny, z której pochodzili Dioskurowie, Helena i Klytajmestra. Podobnie w różny sposób komentują jego wyjazd z Arkadii. Miał ją według jednych - opuścić dobrowolnie, inni uważają, że został wygnany po zabiciu ojca, którego ugodził stając w obronie matki, jeszcze inni podają, że zabił matkę.

Ewander osiedlił się na lewym brzegu Tybru, na wzgórzu palatyńskim. Został tam życzliwie przyjęty przez Faunusa, króla Aborigenów, lecz musiał walczyć przeciw królowi Preneste, olbrzymowi imieniem -* Erylus. Był dobrym królem i ucywilizował półdzikich mieszkańców kraju. Nauczył ich nieznanych im dotychczas kunsztów, wprowadził znajomość pisma i muzyki, i różnych pożytecznych rzemiosł. Przypisuje mu się też zaprowadzenie w Lacjum niektórych obrzędów arkadyjskich: wprowadził kult Cerery (Demetry), Neptuna (Posejdona) i przede wszystkim Pana Lykij-skiego, na którego cześć zaczęto obchodzić święto Luperkaliów. Gdy Herakles przybył do Pallanteum, Ewander przyjął go i poddał obrzędowi oczyszczenia po zabójstwie Kakusa. Uznał jego boskie pochodzenie i wzniósł na jego cześć Wielki Ołtarz (Ara Maxima) między Pałatynem i Awentynem. Oblicza się, że Ewander przybył do Lacjum sześćdziesiąt lat przed początkiem wojny trojańskiej. Był więc już w wieku podeszłym, gdy -* Eneasz, przybiwszy do brzegów Italii, prosił go o pomoc przeciw Rutulom. Przypomniał sobie wówczas, że niegdyś gościł go Anchizes, i przyjął Eneasza z życzliwością. Wysłał mu posiłki pod dowództwem syna swego Pallasa, przepraszając, że wiek nie pozwala mu wystąpić osobiście. Niedługo potem Pallas został zabity.

Ewander oprócz Pallasa miał jeszcze dwie córki, Romę i Dynę (lub Dauna). U stóp Awentynu wzniesiono ołtarz ku czci Ewandra w pobliżu Porta Trigemi-na. Miejsce zostało wybrane symetrycznie do tego, na którym stał ołtarz jego matki Karmenty, także u stóp Kapitolu obok Porta Carmentałis z drugiej strony Forum Boarium. an

l.D. S. V 79. 2. Apd.Bibl II 13,5. 3.D. H.I3J o.;Uv. 15,7a;

V vr.LZ.V2l, 53; Paus. VOI43,2 n.;Ov. Fart. 1471 n.;Verg.^«i VUI5I a i Serv. adtoc.\ Hyg. Fab. 277; lustifl. 43,1; Solin. 14; U 8; Tac. Ann. XI 14; Ha Qu. Rom. 56. Por. J. Bavet, Herosie romain, Paris 1926; Las Origines de lArcadisme romain, M61. Ec fr. de Romę, 1920, s. 63-143.

EUBULEUS (EńpouAeóę) - I. Imię dwóch bohaterów związanych z misteriami eleuzynskimi. Pierwszy miał być bratem -* Triptolema, syna kapłana bogini Demeter, Trochilosa, który uciekłszy z Argos schronił się w Attyce: lecz niektóre tradycje uważąją obu za synów Dysaulesa.