34924 IMG42 (10)

134

HERAKLES

pomoże mu w dźwiganiu jego ciężaru, w lym czasie zas gigant niech zerwie trzy ziole jabłka z pobliskiego oiŁTodu Hespend. Atlas przystał na lo z chęcią, ale kicd\ wrócił, oświadczył. że sam odniesie jabłka do Err\steusi. a tymczasem Herakles będzie podpierał U 'nienie niebios Bohater udał. że się na to zgadza. Doprosił Aiłasa tylko, by pomógł mu na chwilkę, bo ciVialb\ na ramionach podłożyć sobie poduszkę. Gieant nie żywiąc żadnych podejrzeń przystał na to. a uówc/as Herakles, uwolniony, chwycił jabłka, które Atlas położył na ziemi, i uciekł.

Wedle innych wersji Herakles nie musiał uciekać się do pomocy Atlasa. Zabił węża Hesperyd albo uśpił go. i *jm zrabował złote owoce. Opowiadają, że Hesperydy z rozpaczy, że straciły jabłka powierzone ich opiece, zamienił) się w drzewa: wiąz. topolę i wierzbę - pod drzewami ty mi znaleźli później cień Argonauci. Węża umieszczono na sklepieniu niebieskim, gdzie zmienił się w konstelację Węża.

Jakkolwiek rzecz się miała - Herakles zdobył złote jabłka i odnióslje wiernie Eurysteusowi. Ten jednak nie wiedział, co z nimi począć, i oddał je z powrotem bohaterowi, który ofiarował je Atenie. Bogini odniosła je do ogrodu Hesperyd. ponieważ prawo boskie nie pozwalało na to. by owoce te znajdowały się poza boskim ogrodem.

III. Wyprawy Heraklesa. Zgodnie z porządkiem ogólnie przyjętym przez mitografów pierwsza z wypraw podjętych przez Heraklesa zawiodła go pod T roję. Przyczyny tej wojny były następujące: wracając z kraju Amazonek (— s. 132) Herakles dotarł do Troi. Całe miasto było wówczas pogrążone w żałobie spowodowanej zgubnymi skutkami gniewu Apoiłona i Posejdona. Bogowie ci wznieśli obwarowania wokół miasta przy pomocy Ajakosa. lecz Laomedont władca kraju, odmówił im obiecanej przedtem zapłaty. Aby ukarać króla — Apollon zesłał zarazę, która siała spustoszenie w mieście, a Posejdon potwora morskiego, pożerającego mieszkańców. Zgodnie z wyrocznią nieszczęścia te miały minąć dopiero wtedy, gdy na pastwę smoka rzuci się córkę króla. — Hesjone. Herakles przybył do Troi właśnie w chwili, gdy smok miał pożreć Hesjone przykutą łańcuchem do skały. Ofiarował się ocalić córkę królewską, o ile Laomedont odda mu w zapłacie klacze, które ofiarował mu niegdyś Zeus w zamian za — Ganymedesa. Laomedont przystał na to. Herakles zabił smoka, ale kiedy zgłosił się po zapłatę, spotkała go odmowa. Opuścił więc Troję grożąc, że pewnego dnia powróci i zdobędzie miasto.

Sposobność spełnienia tej groźby nadarzyła się parę lal później, już po spełnieniu dwunastu prac i po odbyciu służby u królowej Omfali. Herakles odzyskawszy wolność zgromadził armię, złożoną z ochotników, i wyruszył na Troję z flotą liczącą osiemnaście pięćdzie-sięciowiosłowych okrętów. Dobił do portu w llionie i powierzył statki opiece Ojklesa. Sam uderzył z wojskiem na miasto. Tymczasem Laomedont zaatakował jego flotę i zabił Ojklesa. Wojsko Heraklesa pospieszyło jednak z pomocą niewielkiej załodze pozostawionej przy statkach i zmusiło Laomedonta do ucieczki. Rozpoczęło się oblężenie, które zresztą nie trwało długo. Telamon. jeden z najwierniejszych towarzyszy Heraklesa, zdobył mur i wtargnął do miasta. Herakles dostał się do miasta dopiero po nim. Rozgniewany tym, że kłos przewyższył go dzielnością, chciał zabić Tela-mona. kiedy ten pochylił się nagłe i ujął w ręce

kamienie. Zaintrygowany tym Herakles spytał go. co zamierza; Telamon odparł, że chce wznieść ołtarz na cześć Heraklesa Zwycięzcy. Herakles podziękował mu i - oczywiście - pozostawił przy życiu. Miasto wkrótce zdobyto. Herakles zastrzelił z luku Laomedonta i jego dzieci, z wyjątkiem Podarkesa (miał on później władać w Troi pod imieniem Priama),a rękę Hesjony ofiarował Telamonowi. Zezwolił też jej wybrać spośród jeńców tego. kogo zechce. Hesjone wybrała swego brata. Podarkesa. a kiedy Herakles powiedział, że musi go jako jeńca wykupić, zdjęła swą zasłonę i ofiarowała ją jako okup zą chłopca. Stąd pochodzi jego nowe imię, Priam (przypomina ono pierwiastek czasownika greckiego, znaczącego ..kupować"). O miłości Heraklesa i Auge w Troi — Auge.

W drodze powrotnej czekały Heraklesa nowe przygody. Za namową Hery bóg snu, Hypnos, uśpił głęboko Zeusa: Hera skorzystała z tego, by wywołać burzę, która wyrzuciła okręt Heraklesa na brzeg wyspy Kos. Jej mieszkańcy sądząc, że mają do czynienia z piratami, usiłowali ich odstraszyć ciskając kamienie. Nie przeszkodziło to jednak Heraklesowi i jego flocie wylądować i zawładnąć nocą miastem. Zabili przy tym króla wyspy. Eurypylosa, syna Posejdona i Astypalai. Herakles posiadł córkę Eurypylosa, Chalkiopę; urodziła mu ona syna — Tessalosa. Inny mit natomiast, niezbyt zgodny z poprzednim, twierdzi, że Herakles został w czasie walki ciężko raniony przez Chalkodonta i że ocalał tylko dzięki pomocy Zeusa (— Chalkodont, 4).

Podaje się także jeszcze inną wersję wylądowania na Kos: Herakles dobijając do wyspy utracił w czasie burzy wszystkie swe okręty z wyjątkiem tego, na którym sam płynął. Na wyspie spotkał Antagorasa, syna króla wyspy, Eurypylosa; Antagoras strzegł swego stada. Herakles, głodny, poprosił go, by odstąpił mu jednego barana. Antagoras jednak zamiast oddać mu zwierzę wyzwał go na pojedynek - baran miął przypaść w udziale zwycięzcy. W czasie pojedynku mieszkańcy miasta rzucili się na pomoc Antagorasowi, sądząc, że został napadnięty. Doszło do zaciętej bitwy. Herakles tonął w tłumie napastników, w końcu musiał się ratowć ucieczką. Schronienie znalazł wreszcie w szałasie jakiejś kobiety, gdzie przebrał się dla niepoznaki w niewieście szaty.

Z wyspy Kos wyruszył Herakles na Pola Flegrejskie, gdzie brał udział w walce bogów z gigantami (— Alkyo-neus, oraz poniżej, s 137).,

Wojna z Augiaszem. — Augiasz odmówił Heraklesowi obiecanej zapłaty, kiedy ten oczyścił stajnie jego koni (-• powyżej, s. 131); ponadto wygnał bohatera ze swego królestwa, Elidy. Z myślą o zemście Herakles zwołał armię ochotników arkadyjskich i ruszył na Elidę. Augiasz postawił na czele swej armii dwóch swych bratanków, -* Molionidów, Eurytosa i Kteatosa. Rozbili oni wojsko Heraklesa i śmiertelnie ranili jego brata Ifiklesa. Mitografowie tłumaczą klęskę Heraklesa tym, że bohater był w tym czasie niezdrów, z czego tchórzliwie skorzystali Molionidżi. Później, kiedy po ogłoszeniu trzecich igrzysk istmijskich mieszkańcy Elidy wysłali Molionidów jako swych przedstawicieli na igrzyska. Herakles przygotował w pobliżu Kleonaj zasadzkę i zabił ich. Zorganizował też drugą wyprawę na Elidę, opanował miasto, zabił Augiasza, a na jego miejsce powołał Fyleusa. syna Augiasza. który niegdyś opowiedział się po jego stronie (— Augiasz).

Po tej wyprawie Herakles ustanowił igrzyska olimpij-

HERAKLES

IBS

sltie i wyznaczył w Olimpii święty okręg, Altis, gdzie zbudował sanktuarium Pelopsa.

Wokół „ ustąpienia” Heraklesa przed Molionidami nagromadziło się wiele lokalnych podań. Mówiono na przykład, że Herakles uciekał aż do Buprasjon, a kiedy wreszcie zorientował się, że nikt go nie ściga, rozłożył się dla wytchnienia przy źródle, którego woda wydawała mu się szczególnie orzeźwiająca i któremu nadał imię „Bady” (co w dialekcie elidzkim znaczy „miłe”).

Wyprawa na Pylos. W Pylos w Mesenii władał król Neleus, ojciec jedenaściorga dzieci; najstarszy jego syn nazywał się Periklymenos, a najmłodszy Nestor. Herakles żywił niechęć do Neleusa, ponieważ ten odmówił mu oczyszczenia po zabójstwie — Ifitosa. Periklymenos przepędził go wtedy nawet z kraju, podczas gdy Nestor, jedyny spośród potomków Neleusa, radził przystać na prośbę bohatera. Rady jego nie usłuchano jednak. Wypadki te doprowadziły do zemsty Heraklesa.

Opowiadają też, że w czasie wojny z Minyami z Orchomenos (-* powyżej, s. 129) Neleus walczył przeciw Heraklesowi i Tebańczykom po stronie króla Orchomenos, który był jego teściem. Inni znów mówią, że Neleus usiłował ukraść bohaterowi część stad Geryo-na. W każdym razie po zwycięstwie nad Augiaszem Herakles zwrócił się przeciw NeleusowL Punktem kulminacyjnym tej wojny była walka Heraklesa z Periklymenosem, którego „boskim” ojcem był Posejdon. Periklymenos otrzyma! od ojca w darze umiejętność przybierania postaci dowolnego zwierzęcia. Raz zmieniał się w węża, drugi raz - w orła itd. W walce z bohaterem przybrał postać pszczoły i usiadł na jarzmie jego koni. Atena czuwała jednak i w porę powiadomiła Heraklesa, że wróg jego jest tuż obok niego i że jest nim I ta właśnie pszczoła. Herakles zabił ją strzałą, albo - jak rmówią - zgniótł ją w palcach.

W tej samej bitwie Herakles miał ranić wielu bogów: Herę zranił strzałą w pierś, Aresa włócznią w udo. Według wersji przekazanej przez Pindara w walce tej brali również udział Apollon i Posejdon.

Miasto Pylos upadło wkrótce po śmierci Periklyme-nosa. Herakles zabił Neleusa i wszystkich jego synów z wyjątkiem -* Nestora, którego oszczędził może ze względu na okazaną przez niego przychylność, a może po prostu dlatego, że nie było go wtedy w Pylos. Zgodnie z tradycją przekazaną przez Pauzaniasza Herakles powierzył Nestorowi królestwo, prosząc go przy tym, by zachował je tak długo, aż wrócą Heraklidzi i upomną się o nie.

Wojna ze Spartą. WSparcie królowałHippo-koon i jego dwunastu synów, Hippokoontydów. Wypali oni prawowitych dziedziców tronu, -* Ika-riosai -* Tyndareosa, przyrodnich braci Hippokoonta. Przeciwko Hippokoontowi i Hippokoontydom wyprawił się właśnie Herakles. Jednym z podawanych zazwyczaj motywów wyprawy była chęć przywrócenia królestwa Tyndareosowi i Ikariosowi. Innym-chęć pomszczenia śmierci Ojonosa, syna Likymniosa, bratanka Heraklesa. Chłopiec ten znalazł się kiedyś w Sparcie, a kiedy mijał pałac Hippokoonta, dopadł go jeden z molossów i chciał ugryźć. Ojonos chwycił kamień i rzucił nim w psa. Na to dopadli go Hippo-koontydzi i zabili. Mówią też, że Hippokoontydzi byli sprzymierzeńcami Neleusa w czasie wojny uprzednio wspomnianej.

Herakles zebrał swą armię w Arkadii i zwrócił się o pomoc do Kefeusa i jego dwunastu synów. Mimo pewnego wahania zdecydowali się oni w końcu przyłączyć do Heraklesa (-* Kefeus. 1). W czasie decydującej walki Kefeus i jego synowie polegli, podobnie jak Ifikles (-* powyżej, s. 134, gdzie Ifikles ginie z ręki Molionidów w czasie wojny z Augiaszem). Herakles rozgromił Hippokoonta i jego synów i oddał królestwo -• Tyndareosowi. W czasie walki otrzymał cios w rękę; u leczył go Asklepios w świątyni Demetry Eleuzyńskiej, na górze Tajget Na pamiątkę swego zwycięstwa wzniósł dwie świątynie w Sparcie, jedną ku czci Ateny, a drugą-Hery, z wdzięczności za to, że nie stawiała mu przeszkód w tej wojnie.

Sojusz z Ajgimiosem. Podczas gdy wszystkie poprzednie wyprawy nie wykraczały poza Peloponez, trzy różne wojny, podjęte po zawarciu sojuszu z Ajgimiosem, „królem Dorów”, przenoszą nas do Tesa-lii, do północnej części Grecji kontynentalnej.

Pierwsza wojna skierowana była przeciw Lapitom, na których czele stał Koronos, syn -» Kajneusa. Lapici zagrażali Ajgimiosowi i wpędzili go w tak trudne położenie, że musiał zwrócić się o pomoc do Heraklesa; w razie zwycięstwa obiecał mu trzecią część swego królestwa. Herakles pokonał bez trudu Lapitów, odmówił jednak przyjęcia zapłaty, prosząc, by Ajgimios zachował ją dla Heraklidów.

Po odniesieniu tego pierwszego zwycięstwa Herakles podjął zadawniony spór z Dryopami zamieszkałymi w górach Parnasu. Niegdyś, kiedy Heraklesa i Dejanirę wygnano z Kalydonu (-» poniżej), udali się oni w podróż wraz ze swym pierworodnym synem, Hyllosem. Kiedy przechodzili przez kraj Dryopów, Hyllos był głodny. Herakles spostrzegł wtedy Tejodamasa, króla tego kraju, jak orał parą byków. Zwrócił się do niego z prośbą o pożywienie dla swego syna, Tejodamas jednak odmówił. Na to Herakles wyprzągł jednego z jego byków, zabił go, poćwiartował i zjadł we trójkę z Dejanirą i Hyllosem. Tejodamas uciekł tymczasem do miasta i powrócił z odsieczą. Wywiązała się bitwa, początkowo niepomyślna dla herosa, i to do tego stopnia, że nawet Dejanira chwyciła za broń, lecz została ranna w pierś. W końcu jednak Herakles przełamał opór i zabił Tejodamasa. Nieco później, po wojnie z Lapitami, po których stronie opowiedzieli się Dryopowie, Herakles ruszył na nich i zabił ich króla Laogorasa(byłon winien profanacji sanktuarium Apol-lona, ponieważ urządził ucztę w świętym okręgu). Zawładnął też jego królestwem. Mieszkańcy uciekli w trzy różne strony. Jedni udali się na Eubeję, gdzie założyli miasto Karystos, inni na Cypr, trzecia grupa schroniła się do Eurysteusa, który-z nienawiści do Heraklesa - przyjął ich i zezwolił na wzniesienie trzech miast na swoim terytorium: Asine, Hermione, Ejo-nes.

Trzecia wyprawa Heraklesa, wchodząca do tego samego cyklu, doprowadziła do zdobycia miasta Ormi-nion, u stóp Pelionu. Król tego miasta, Amyntor, nie zezwolił bohaterowi na przemarsz przez swe państwo. Herakles ząjął je więc, a jego samego zabił. Inne wyjaśnienie powodów, którymi kierował się Herakles, podał Diodor: Herakles poprosił Amyntora o rękę jego córki, Astydamei, jakkolwiek był już mężem Dejaniry. Król odmówił, wobec czego Herakles ząjął miasto i uprowadził Astydameję; urodziła mu ona syna imieniem Ktesippos.

12 Słownik mitologii greckiej