IMG40 (10)

130

HERAKLES

obróciła na korzy ść Eurysleusa (— powyżej). Lecz nie wy nika z tego. że Herakles popadł osobiście w zależność od kuzyna, chociaż opóźnienie jego przyjścia na świat uczyniło go-mówiąc ogólnie - ..jego poddanym”. Według Eury pidesa Herakles chciał powrócić do Argos; Eurysieus zgodził się na to ale pod warunkiem, że Herakles wykona dla niego prace, których celem miało być uwolnienie ludzkości od różnych utrapień. Bardziej jednak przyjął się pogląd, że służba Heraklesa stanowiła pokutę za zamordowanie dzieci, zrodzonych z Megary (była to co prawda zbrodnia niezamierzona, tym niemniej obarczała zmazą). Po dokonaniu tej zbrodni Herakles udał się do Delf. by otrzymać wyrocznię Apollona Pytyjskiego: bóg rozkazał mu podjąć dwunastoletnią służbę u kuzy na. Apollon (i Atena) dodali, że w nagrodę za swój trud Herakles otrzyma nieśmiertelność. Wyjaśnienia te pochodzą z rozważań Greków nad mitem i odpowiadają potrzebie oceny moralnej postępków bohatera, którego chętnie przedstawiano jako uosobienie prawości.

Próby, którym poddano bohatera, pojawiają się w micie nie po raz pierwszy (por. służbę Apollona u Admeta jako oczyszczenie po zbrodni popełnionej na cyklopach, oraz - w samym cyklu Heraklesa - służbę u królowej Omfali, która miała stanow ić oczyszczenie po zamordowaniu Ifitosa (— poniżej). Mistycy uważali, że prace Heraklesa miały zobrazować ..próby duszy”, która wyzwala się stopniowo ze służby ciału oraz namiętności i dochodzi do końcowej apoteozy. W jednym z wariantów mitu. powtórzonym przez aleksandryjskiego poetę Diotimosa. Herakles jest kochankiem Eurysleusa. Spełnianie wszelkich kaprysów Eury sleusa wynikać miało z uczuć zakochanego.

Mitografowie hellenistyczni ustalili kanon dwunastu prac. dzieląc je na dwie serie po sześć. Sześć pierwszych rozegrało się na Peloponezie, sześć pozostałych natomiast gdzie indziej-na Krecie, w T racji. Scytii, na dalekim Zachodzie, w kraju Hesperyd i w Podziemiu. Porządek len zachowany będzie także tutaj.

Było jednak wiele wersji ustalających rozmaitą kolejność prac. a nawet ich liczbę (Apollodoros na przykład wspomina tylko o dziesięciu).

Rynsztunek H e r a k 1 e s a. Najbardziej charakterystyczna broń Heraklesa-jego maczuga —sporządzona została przez niego samego w czasie pierwszej pracy, polowania na Iwa nemejskiego. Czasem przyjmuje się. że Herakles wy strugał ją sobie w samej Nemei. czasem - że na Hel ikonie albo naw et nad Zatoką Sarori-ską. z pnia dzikiej oliw ki. Pozostała część uzbrojenia pochodziła od bogów: miecz ofiarował mu Hermes, tuk i strzały - Apollon. Pozłacany pancerz był darem Hefajstosa. Atena zaś ofiarowała mu peplos. Warto podkreślić, że według innych tradycji to ona ofiarowała mu cały rynsztunek z wyjątkiem maczugi. Konie Heraklesa były darem Posejdona.

Lew ne mejskL Straszliwy Lew nemejski był synem Ortrosa. a wnukiem Ty tona. Matką jego była — Fchidna (tab. 321. a siostrą inny potwór. Sfinks z Teb. W schowała go Hera (a może raczej bogini Księżyca, Sełeoe. która użyczała go Herze). Hera także przeniosła go w okoiice Nemei. gdzie pustoszył kraj. pożerał mieszkańców i ich stada. Mieszkał w jaskini o dwu wyjściach i nie można go było zranić. Herakles początkowo strzelał doń z luku. bez skutku jednak. Zmusił go więc, grożąc maczugą, do wejścia do jaskini, której drugie wyjście uprzednio zatarasował. W końcu chwycił go w ręce i udusił, poczym ściągnął zeń skórę, która stanowiła odtąd jego strój. Głowa służyła mu za hełm. Teokryt opowiada, że Herakles był początkowo bezradny wobec skóry zwierzęcia, której nic imał się ani miecz, ani ogień. W końcu wpadł na pomysł, by rozedrzeć ją za pomocą pazurów samego Iwa. co się powiodło.

Z polowania na Iwa nemejskiego pochodzi epizod z Molorchosem. Był to biedny wieśniak, zamieszkały nie opodal Nemei. Syn jego padł ofiarą Iwa. Kiedy Herakles wyruszając na polowanie na lwa pojawił się u niego, Molorchos przyjął go bardzo gościnnie i chciał nawet na cześć swego gościa zabić jedynego barana, cały swój majątek. Herakles odwiódł go od tego zamiaru prosząc, by zaczekał trzynaście dni. Jeśli po ich upływie Herakles nie powróci, może być pewien, że zginął, i wtedy może poświęcić barana dla uczczenia jego pamięci. A jeśli Herakles powróci przed upływem trzynastu dni jako zwycięzca, złożą go w ofierze Zeusowi Zbawcy. Trzynastego dnia Heraklesa jeszcze nie było. Molorchos sądził, że poległ, przystąpił więc do składania ofiary ze zwierzęcia, tak jak go o to prosił Herakles. Nie zdążył jeszcze złożyć ofiary, kiedy ujrzał powracającego bohatera przyodzianego w skórę Iwa. Złożył więc swego barana w ofierze Zeusowi Zbawcy, Herakles natomiast na miejscu ofiary urządził na cześć Zeusa igrzyska nemejskie, które miało później wznowić Siedmiu Wodzów, wyruszających przeciw Tebom (— Adra-stos).

Herakles przyniósł lwa do Myken. Eurysteus do tego stopnia przeraził się siły bohatera, zdolnego do pokonania tak straszliwej bestii, że zabronił mu pokazywać się w mieście. Odtąd Herakles miał zostawiać swój łup u bram miasta.

Mówią, że Zeus umieścił Iwa pośród gwiazdozbiorów, by uwiecznić dzieło Heraklesa.

Hydra le rn ej sk a. Był to potwór, podobnie jak lew nemejski. Matką hydry była również Echidna, ojcem natomiast Tyfon (tab. 32). Wychowała ją Hera po to, by poddać próbie Heraklesa. Bogini hodowała ją pod platanem koło źródła Amymone. Hydrę tę przedstawia się pod postacią wielogłowego węża. Różni autorzy podają różną liczbę jej głów - od pięciu lub sześciu do stu. Czasami utrzymywano, że były to głowy ludzkie. Wydobywający się z paszcz oddech był tak zabójczy, że ktokolwiek się do niej zbliżył, nawet w czasie snu, niechybnie ginął. Hydra siała też spustoszenie wśród zbiorów i trzód kraju. Herakles pokonał ją wypuszczając z łuku płonące strzały. Mówią też, że odciął jej głowy za pomocą „haipe” (tj. zakrzywionej szabli). W czasie tej pracy wspomagał Heraklesa jego bratanek, Ioiaos. Pomoc jego była o tyle niezbędna, że każda z odciętych głów natychmiast odrastała. By temu zapobiec. Herakles kazał loiaosowi natychmiast po odcięciu głowy wypalać rany płonącymi pochodniami, które uzyskał podpaliwszy pobliski las. W ten sposób dało hydry nie mogło się już odrodzić. Powiadano, że głowa, znajdująca się w środku, była nieśmiertelna. Herakles oddął ją jednak i zakopał w ziemi. Miejsce to przywalił olbrzymim głazem. Na koniec strzały swoje umoczył wjadzie (albo we krwi) hydry i w ten sposób je zatruł (— Filoktet).

W czasie walki hydry i Heraklesa Hera przysłała hydrze sprzymierzeńca w postaci olbrzymiego raka, który chwycił bohatera szczypcami za pietę, ten jednak go zadeptał (— Karkinos).

HERAKLES

131

Według Apollodorosa Eurysteus nie zgodził się na to, by pracę tę zaliczyć w poczet dziesięciu, które nałożył na Heraklesa, a to dlatego, że Heraklesa wspomagał lolaos.

Mitografowie przedstawili także euhemerystyczną interpretację mitu o hydrze lemejskiej. Mówili, że hydra o odradzających się głowach to bagna Lemy, osuszone przez Heraklesa. Głowy odpowiadać miały źródłom, które wciąż sączyły wodę i sprawiały, że jego wysiłki były wciąż bezowocne.

Zgodnie z inną interpetacją Lem os był to w rzeczywistości król państwa, którego stolica nazywała się Hydra. Lemosa otaczało pięćdziesięciu łuczników. Kiedy padał jeden z nich, natychmiast zastępował go inny. To właśnie dało początek legendzie o odrastają-cych głowach.

Dzik erymantejski. Trzecia praca wyznaczona przez Eurysleusa polegała na sprowadzeniu żywcem potwornego dzika, grasującego na Erymancie. Herakles krzykiem zmusił dzika, by opuścił swe legowisko, i zagnał go w głęboki śnieg, który okrywał wtedy cały kraj. W ten sposób mógł pojmać wyczerpane zwierzę. Zaniósł dzika do Myken na ramionach. Na jego widok przerażony Eurysteus ukrył się w wielkiej kadzi, którą przygotował sobie na wypadek niebezpieczeństwa.

W Kurne w Kampanii jako \oium pokazywano kły dzika erymantejskiegO-

W czasie polowania na dzika Herakles zetknął się z centaurem — Folosem.

Łania kerynejska. Czwartą pracą, wyznaczoną przez Eurysteusa, było pojmanie łani, zamieszkującej okolice Ojnoe. Eurypides mówi tylko, że było to olbrzymie zwierzę, pożerające wszelkie zbiory. Herakles miał zabić łanię, a rogi jej ofiarować świątyni Artemidy Ojnoatis. Jednakże ta wersja mitu jest nie tylko odosobniona, lecz nawet sprzeczna z legendą powszechnie przyjętą. Celem jej było usunięcie z mitu rysów, ukazujących bezbożność bohatera. Łania była-jak utrzymuje Kallimach -jedną z pięciu, które pasły się niegdyś na górze Lykajon, a które znalazła tam Artemida. Wszystkie one miały pozłacane rogi i były większe niż byki. Cztery z nieb bogini zaprzęgła do swego rydwanu. Piata na polecenie Hery znalazła schronienie na górze Keryneja po to, by w przyszłości polowanie na nią stanowiło jedną z prac Heraklesa. Łania ta była poświęcona Artemidzie. Na szyi nosiła kolię z napisem ..Tajgęte poświęciła mnie Artemidzie” (-* Tajgete). Dotknięcie jej, a cóż dopiero zabicie było więc czynem bezbożnym.

Łania kerynejska była bardzo zwinna. Herakles choć ścigał ją przez cały rok, nie mógł jej dosięgnąć. W końcu lania, zmęczona, chciała się schronić na górze Artemis-jon. Ponieważ jednak Herakles wciąż szedł jęj śladem, musiała przekroczyć rzekę I arion w Arkadii. W tym momencie Herakles zranił ją lekko strzałą i wtedy nie miał już trudności ze schwytaniem jej; pojmaną zarzucił sobie na ramiona. W drodze przez Arkadię spotkał jednak Artemidę i Apollona. Bogowie d chcieli odebrać mu zwierzę, które do nich prawnie najeżało. Oskarżyli go poza tym o zamiar zabicia łani, co byłoby świętokradztwem. Herakles całą odpowiedzialność za tę sprawę zrzucał na Eurysteusa. W końcu bogowie oddali mu łanię i pozwolili ruszyć w dalszą drogę.

Pindar podaje mistyczne wyjaśnienie pogoni Heraklesa za łanią. Według niego ścigał Herakles łanię na

północ, przez Istrię az do kraju Hypcrborcjczyków i Ludzi Wiecznie Szczęśliwych - tam łaskawie przyjęta go Artemida.

Ptaki stymfalijskie. Ptaki zamieszkujące wielki las nad jeziorem Slymfalos w Arkadii uciekły niegdyś przed plagą wilków. Rozmnożyły się tak bardzo, że stały się przekleństwem dla okolicy. Pożerały wszystkie płody pól i rzucały się na wszelkie uprawy. Eurysteus polecił Heraklesowi je wytępić. Trudność polegała na tym, by zmusić je do opuszczenia gęstego lasu. Bohater wykorzystał do tego celu brzękadła z brązu, które albo sam sporządził, albo - dzieło Hefajstosa - otrzymał od Ateny. Dźwięk instrumentu spłoszył ptaki i zmusił do opuszczenia gęstwiny. Dzięki temu Herakles bez trudu pozabijał je swymi strzałami.

Zgodnie z inną tradycja były to ptaki drapieżne, które pożerały nawet ludzi. Mowiono też, że ich bardzo ostre pióra były ze stali i że ptaki ciskały je w nieprzyjaciół tak jak strzały.

Euhemerystyczną interpretacja mitu czyni je córkami bohatera Stymfalosa, które Herakles uśmiercił, ponieważ odmówiły mu gościny, podczas gdy udzieliły jej jego nieprzyjaciołom - Mołionidom.

Stajnie króla A u g i a s z a. Augiasz był królem Elidy na Peloponezie. Jego ojcem był Helios (tab. 14), od którego — Augiasz otrzymał ogromne stada. Nie dbał jednak o to, by usuwać gnój gromadzący się w oborach, przez co pozbawiał ziemię nawozu i skazywał kraj na wyjałowienie. Te właśnie stajnie oczyścić miał Herakles na rożkaz Eurysteusa, który chciał poniżyć bohatera, zmuszając go do pracy spełnianej zazwyczaj przez niewolników. Przed dokonaniem tej pracy Herakles umówił się z Augiaszem co do zapłaty. Jedni twierdzą, że w razie gdyby udało mu się wykonać ją w ciągu jednego dnia, król miał mu oddać część swego królestwa, według innych natomiast pod tym samym warunkiem miał otrzymać dziesiątą część stad Augśa-sza. Herakles wyszedł zwycięsko z tej próby sil, skierowawszy przez stajnie bieg dwu rzek - Penęjosu i Ałfe-josu. Augiasz jednak nie dfciał wywiązać się z obietnicy. Posunął się nawet do tego, że wygnał Heraklesa ze swego królestwa. Bohater musiał prowadzić (nieco później) wojnę przeciwko niemu (— Augiasz, oraz poniżej).

Według Apołlodora Eurysteus nie chciał uznać tej pracy za jedną z dziesięciu, które miał zlecić Heraklesowi, dlatego że bohater otrzymał (lub przynajmniej domagał się) zapłaty za oczyszczenie stajni; było to sprzeczne z zasadą, zgodnie z którą miał być wyłącznic do dyspozycji Eurysteusa.

Byk kreteńsTci. Byk Jemeński był tym, który- według niektórych autorów - porwał Europę dla Zeusa (ta wersja mitu nie dopuszczała metamorfozy samego boga w byka). Inni twierdzą, że był on kochankiem Past fac. Wedle jeszcze innej tradycji natomiast był to byk cudowny, który wynurzył aę z morza w dom, kiedy Minos obiecał poświęcić Posejdonowi to, co ukaże się na falach. Minos jednak, zachwycony pięknem byka, włączył go do swych stad, a zamiast niego złożył bogu w ofierze omego byka, mniej urodziwego. Posejdon z zemsty zesłał na zwierzę szaŁ Tego to właśnie byka (niektórzy autorzy mówią, że z jego nozdrzy buchał ogień) rozkazał Eurysteus Heraklesowi przyprowadzić żywcem. Herakles udał się więc na Króę i zwrócił saę o pomoc do Miaota. Ten. co prawda.