IMG)40

I. Romantyczny „sposób odczuwania’

Estetyka średniowiecznej Północy

Historyzm kolorytu lokalnego zaspokajał rozstrzelone, nastawione na rozmaite epoki marzenia, które żywił Fryderyk ze Szkoły uczuć Flauberta. Nie wymagał bynajmniej wysiłku zgłębiania jakiejś jednej epoki, można było swobodnie podziwiać je wszystkie, jeśli tylko spełniały romantyczne warunki malowniczości, pierwotności i autentyczności. A trzeba przyznać, że romantyków cechowała hojność w wyposażaniu w te atrybuty epok historycznych i kultur nawet im współczesnych, ale oddzielonych barierą społeczną, jak np. kultura i ludu. Rozproszenie zainteresowań i pasji, będące wynikiem historycznego eklektyzmu i imitacjonizmu, wzbudziło już niepokój Musseta. Kajał się on w imieniu całego pokolenia: „Nasz wiek nie posiada form. Nie wycisnęliśmy piętna epoki ani na domach, ani na ogrodach, ani na niczym. Widuje się na ulicy ludzi z brodą strzyżoną jak za czasów Henryka III, innych wygolonych, innych z włosami jak na portretach Rafaela, innych jak za czasu Jezusa Chrystusa. Toteż apartamenty bogaczy są niby muzea starożytności: antyki, gotyk, Odrodzenie, Ludwik XIII, wszystko razem. Słowem, mamy coś ze wszystkich wieków wyjąwszy naszego, rzecz niewidziana w żadnej innej epoce. Eklektyzm to nasz smak; bierzemy wszystko, co napotkamy, jedno dla piękności, drugie dla wygody, to znów dla starożytności, inną rzecz wreszcie zgoła dla jej szpetoty. Żyjemy jedynie wśród szczątków, jak gdyby koniec świata był bliski.” I dalej Oktaw charakteryzuje siebie jako przedstawiciela generacji: „Stworzyłem w sobie wielki lamus ruin, aż w końcu, zabiwszy w sobie pragnienie długim spijaniem wszystkiego co nowe i nieznane, sam uczułem się ruiną."⁵

Innych romantyków trapiły również takie podejrzenia wobec siebie samych, ale rozstrzygali je podobnie jak Musset —

otwarto w Paryżu ogromną wystawę sztuki niemieckiej sprzed roku 1933 Claris—Berlin”, rapports et contrastes France—Alle-magne 1900-—1933). Wzbudziła ona niekłamany entuzjazm krytyków francuskich, którzy nie zdawali sobie dotąd sprawy ze znakomitości tej sztuki. H. Demoriane pisała o przyczynach ignorancji Francuzów: „Czyż nie tkwi w starej tradycji grecko-łacińskiej pogarda dla wszystkiego, co przychodzi z północy — z Barbarii, jak mówili Grecy — gorzej jeszcze, wzdraganie się przed zrozumieniem i przyjęciem obcego i innego?" (Cet art que Hitler a tui, «Le Point" nr 308, 31VII1978). Komisarz wystawy, W. Spies, oświadczył, te „w dziełach artystów niemieckich tkwi zaangażowanie, brutalność i gwałtowność nieznane we Francji”

• A. de Musset, Spowiedź dziecięcia wieku. Przeł. i wstępem opatrzył Boy. Warszawa 1920, s. 36—37. wstępem opa

własna postawa stawała się dla nich częstokroć znamieniem dekadentyzmu. Mylili się jednak nieco, przypisując jej brak oryginalności i pasożytowanie na szczątkach rozmaitych cywilizacji. Wszak prawdziwy dekadentyzm końca wieku wydał autentycznie oryginalny styl: secesję.

Tak znakomity historyk architektury jak Nikolaus Pevsner w rozdziale swego fundamentalnego dzieła zatytułowanym Romantyzm, historyzm i początki nowoczesności sądzi, że ar-cheologizm, będący wynikiem romantycznego historyzmu, zabił dokładnie wszelką inwencję twórczą. Około roku 1830 — dowodzi Pevsner — „swobodne, pełne inwencji traktowanie stylów przekształciło się w archeologiczną dokładność. Stało się to możliwe dzięki pogłębieniu wiedzy i badań historycznych, co było najbardziej charakterystycznym zjawiskiem dla XIX wieku. Był to naprawdę wiek historyzmu. Po wieku XVIII — wieku systemów — wiek XIX wydawał się znajdować wystarczającą satysfakcję w historycznych i porównawczych studiach nad historią filozofii zamiast studiów nad etyką, estetyką itd. jako takimi. Podobnie było w teologii i filozofii. Również nauka o architekturze odeszła od zagadnień estetycznych ku badaniom historycznym. [...] Tak więc właśnie w początku XIX wieku architektura wypracowała pełny zestaw kostiumów, niby na bal maskowy: klasyczny, gotycki, italianizujący, staroangielski. Około roku 1840 wzorniki dla budowniczych i zamawiających proponowały znacznie więcej stylów: styl Tudorów, francuski renesans, wenecki renesans i inne. [...] Historia architektury lat 1820—1890 skazana jest na opisywanie odchodzących i przychodzących stylów historycznych.”' W literaturze rzeczy przedstawiały się trochę lepiej: naturalnie ujednolicający romantyczny styl literacki ułatwiał spojenie poszczególnych detali, a jednocześnie wykluczając — bardziej możliwe w architekturze — rozwiązania czysto techniczne wymagał pewnej indywidualności twórczej. I tu jednak romantycy wpadli w tę samą pułapkę, którą odnajdujemy na wszystkich ich rozstajach dróg: dawali się sparaliżować uwielbionej wielości przeszłości. Dawność jako bóstwo unieruchamiała swoich wyznawców, nie dopuszczając żadnego swobodniejszego do siebie stosunku. Historyzm i indywidualizm nie wchodziły tak łatwo w związki współpracy i pokrewieństwa: albo wierność wobec historii, albo swoboda twórczej inwencji — jedno wybijało się nad drugie, często niszcząc tę inną, • N. Pevsner, Historia architektury, s. 378 i 380—381.