IMG)65

60

I. Romantyczny „sposób odczuwany

Estetyka średniowiecznej Północy

61

nania pewna hipoteza socjologiczno-psychologiczna.⁴* Za punkt wyjściowy przyjmuje ona istnienie swoistej antynomii między Romantyzmem a Miastem; antynomia ta tkwi u podstaw romantycznej utopii spontaniczności. Niechęć do miejskich aglomeracji i ucieczkę na łono natury nieraz traktowano jako objawy typowo romantyczne, ale nie nadawano im może takiego znaczenia w całym systemie kultury, na jakie w istocie zasługują. Otóż wydaje się, że miasto, jak w ogóle wszystkie skupiska ludzkie, wykazujące tendencje do specjalizacji zawodo-

1 naczelny układ odniesienia rozumowań romantycznych taj rzyła natura. Romantyzm przeciwstawiał naturę — kultur*, czyli mówiąc w innych terminach, również używanych w h epoce, uczucie — rozumowi, życie — cywilizacji, prawdy we — prawdom martwym, autentyczność — fałszowi, sponi niczną, konkretną, bezpośrednią pierwotność życia — ogład* nej, abstrakcyjnej wtórności rozumu, to, co gorące — teną co zimne. Paradoks romantyczny polegał na tym, że zim* lodów Północy ukrywało w sobie prawdziwy ogień wyobraa i twórczości, upał Południa zaś nie mógł przesłonić wewnętrj nego chłodu kultury, zwłaszcza francuskiej, podporządkował* przepisom rozumu oraz konwencjom dworu i salonu. Natun oznaczała istnienie substancjalne, utracone pr# rozdartego, tragicznego człowieka nowożytnego i objawiają} mu się jako niezmienny cel dążeń. Na Południu natura został skażona — na Północy zaś pozostała czysta w swej pierwotni ści. Jakkolwiek romantycy dostrzegali rys tragizmu w natun północnej, to jednak nie tylko nie unicestwiał on spontanic ności, ale jeszcze ją wzmagał.

~ Natura, chociaż przeciwstawiona kulturze, w istocie służ}*, bowiem jej rehabilitacji. Romantycy dążyli do stworzenia rc

Iwej kultury, odciętej już od niszczących ją dogmatów zinst)

; tucjonalizowanego rozumu. W tym celu dokonali nobilitad kultury nieoficjalnej, niejako kontrkultury swojej epoki, i którą składały się pierwiastki ludowe, pogańskie, antylatyi skie, słowiańskie, północne. Osobliwy proces rebarbaryzac kultury europejskiej trwa do dzisiaj. Bez dróg wytyczony? przez romantyzm i procederów przezeń zapoczątkowany! trudno sobie wyobrazić działania następnych awangard, przj swajających kulturze europejskiej np. rzeźbę murzyński! Afryki. Upadła jedność klasycystycznej Europy, na jej miejsc pojawiła się wielość inspiracji bardzo rozmaitego autorament Oczywiście można ubolewać nad upadkiem europejskiej ku turalnej czystości i jedności klasycystycznej. Trzeba jedni zdawać sobie sprawę z tego, że będą to również ubolewa^ nad pluralizmem, nieraz pociągającym za sobą — jak na ¹ wskazuje przykład romantyzmu — relatywizm, eklektyś i brak jednolitego stylu.

Geneza kulturalnego pluralizmu romantycznego stawała i niejednokrotnie przedmiotem rozważań, także dlatego że j* to przecież bezpośrednio geneza pluralizmu współczesne# Wśród rozmaitych koncepcji najbardziej mi trafia do przcW

⁴⁸ Por. lakoniczne, a nadzwyczaj inspirujące wywody P. Meyera, Historia sztuki europejskiej, t. II: Od Renesansu po czasy współczesne. Przeł. F. Buhl, J. Ruszczyć, A. Steinborn, Warszawa 1973, s. 223—224. Autor dowodzi m.in.: „Prąd romantyczny jest zawsze ruchem, który się przeciwstawia panującej «nowoczesności». Skoro tylko wytworzy się gdzieś wysoka kultura miejska lub dworska, można tam dostrzec ruchy romantyczne, reprezentowane nie przez jakąś rewolucyjną partię opozycyjną, ale przez samych przedstawicieli tej wysokiej kultury. Oznacza ona bowiem zawsze specjalizację w określonym kierunku i odsunięcie się od tego, co podstawowe i ludzkie. Ta właśnie strata w zakresie skali, rozległości przeżyć ma być wyrównana, przynajmniej symbolicznie, przez romantyczne wyobrażenia. [...] Ponieważ jednak i romantycy bywają w wyjątkowych tylko wypadkach rzeczywiście gotowi zamienić swój godny pożałowania kulturalny los na byt pustelnika, pasterza czy Robinsona — ich tęsknoty mają przeważnie ton czegoś nieokreślonego i teatralnego. Nie może to nas jednak wprowadzać w błąd co do wartości tych tęsknot. Potrzeba romantyczna jako taka należy do podstawowych sił kultury, a tylko sposób jej zaspokajania jest zmienny i dowolny. Romantyczny cel marzeń zostaje wyznaczony przede wszystkim przez opozycyjny stosunek do wysokiej kultury, a następnie przez historyczny i osobisty przypadek, który raz ten, to znów inny kraj egzotyczny, jakiś okres historii lub fragment przyrody wysuwa na pierwszy plan. [...] Kla-sycyści przed ł po 1800 r., jak również neoklasycyści po roku 1010, zwalczali wściekle ze stanowiska swej pozbawionej humoru dogmatycznej doktryny romantyczną uczuciowość w architekturze. Technicystyczny materializm międzywojenny starał się wytępić ^reakcyjne sentymentalizmy», aby oczyścić pole dla całkowicie technicznej stylizacji wszystkich form branych z życia. Takie wysiłki będą się stale załamywały wskutek ich wewnętrznej, odrywającej je od życia wrogości; romantyczna potrzeba uczucia będzie w każdym razie dążyć do wyrazu, a problem nie polega na tym, jak ją ujarzmić, lecz jak ją zaspokoić.” Wypowiedź Meyera wydaje mi się wyjątkowo cennym wyjaśnieniem tak genezy tzw. uczuć romantycznych, jak i mechanizmu odrodzeń romantyzmu —■ rozmaitych neoromantyzmów i neoneoromantyzmów. Korzystając ze stwierdzeń socjologii romantycznej sztuki, autor nadał uniwersalno-kulturalną wykładnię rozmaitym teoriom nadto abstrakcyjnym lub spostrzeżeniom tylko szczegółowym.