IMG)67

64

I. Romantyczny „sposób odczuwani#

Estetyka średniowiecznej Północy

es

wybujały indywidualizm znajduje ideał w czasach, któr< nacechowane są ekstremalnym anty indywidualizmem.

Pochłonięci przez fascynację wielością i różnością, roman-tycy dążyli do restytuowania utraconej jedności. Im silnie odczuwano rozdarcie indywidualnej „nieszczęśliwej świadomo-ści”, tym wyrazistsza stawała się nostalgia za spójnością i po-nadindywidualną jednością. Taką epoką jedności etyczno-est* tycznej i całości symbolicznej było dla romantyków przędę wszystkim średniowiecze. Rzecz interesująca — nowatorski* współczesne syntezy średniowiecza uwydatniają właśnie „jednolitość” jako cechę konstytuującą średniowieczny sposób widzenia świata. Przytoczmy przykładowo:

Jacąues Le Goff nazywa społeczeństwo średniowieczni „społeczeństwem totalitarnym”, wprawdzie zagrożonym jui w XII wieku tym, że „lada chwila rozpłynie się w pluralizmk i tolerancji”, ale w niepokojącym je symbolu przeklętej Wieżj Babel umieszczającym cały swój lęk przed pohańbieniem i nie-zczęściem społeczeństwa podzielonego; sen o jedności dominuj* Had epoką. Dalej — „Jeśli spróbujemy dotrzeć do indywidua! pości ludzi średniowiecza, szybko przekonamy się, że [.J w wiekach średnich jednostka bardziej rozpuszcza się, nii utwierdza w grupie. [...] Rzecz znamienna, że przez długi cza jednostka nie istnieje w swojej odrębności fizycznej. [...] ty* bardziej rzadka jest również autobiografia [...] Człowiek średniowieczny nie ma żadnego poczucia wolności w rozumienia nowożytnym. [...] Wolność mieścić się może tylko w zależności bo zwierzchnik gwarantuje podwładnemu poszanowanie je# praw. Człowiek wolny to ten, który ma potężnego opiekuna."' Itd., itp.

George Gordon Coulton inkwizycję nazywa „najbardziej ch» rakterystyczną ze wszystkich instytucji średniowiecznych* „Kościół był wszechobecny, wszechwiedzący, teoretycznie ni* omylny i wszechmocny; dlatego też to państwo totalitarni w swym oficjalnym charakterze było niemal histerycznie skrt powane, zarozumiałe i pewne siebie. [...] Nazwać średniowi* cze epoką wiary możemy jedynie w dużym przybliżeniu; d* kładniejsze byłoby określenie tej ery mianem ery konformi* mu.” ** Itd., itp.

Aron Guriewicz utrzymuje: „Jest rzeczą wątpliwą, czy

⁴⁸ J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy. Przeł. H. Szu ma* ska-Grossowa, Warszawa 1970, s. 280—281.

*• G. G. Coulton, Panorama średniowiecznej Anglii. Przeł. T. SP far. Warszawa 1976, s. 460—461.

wiąc o średniowieczu potrafimy wyodrębnić w sposób dostatecznie izolowany takie sfery działalności intelektualnej, jak estetyka, filozofia, wiedza historyczna czy myśl ekonomiczna [...] Teologia była «szczytowym uogólnieniem* społecznej praktyki człowieka średniowiecznego, ona tworzyła ogólnie obowiązujący system znaczeń [...] Powyższe oznacza również, żc średniowieczny sposób widzenia świata charakteryzowała jednolitość — stąd jego specyficzny brak zróżnicowania, niewy-łączalność poszczególnych jego sfer. Stąd też bierze swoje źródło wiara w jedność wszechświata.” *°

Dmitrij Lichaczew sądzi, że dla sztuki średniowiecza, podobnie jak dla sztuki ludowej, charakterystyczna jest obecność jednolitych zasad formujących styl. „Jedność stylu przenika średniowiecze. Zasada artystyczna rozlewa się jakby na całe życie. Ogarnia ona nie tylko sztukę, lecz i cały byt, odzież, wyroby rzemieślnicze, ideologię wraz z teologią, myśl polityczną, wyrażającą się w legendach i mitach historycznych. Życie w społeczeństwie średniowiecznym podporządkowane zostało jednolitemu stereotypowi artystycznemu.”*¹ Swoje istnienie średniowieczna jedność stylu zawdzięcza pewnej estetycznej nieelastyczności ludzi tego czasu — nie jest to pojęcie wartościujące, zastrzega Lichaczew. „Nieelastyczność estetyczna z jednej strony sprzyjała wprowadzeniu w życie jednolitej zasady stylistycznej, z drugiej zaś zamykała przed ludźmi swego czasu drogi ku opanowaniu i zrozumieniu innych stylów, innych kultur, a także indywidualnego pierwiastka w twórczości” (166).

Widać więc, jak w rozmaitych językach i wobec różnych poziomów rzeczywistości średniowiecznej wypowiadana jest myśl podobna — o jedności średniowiecza i również o cenie tej jedności. Z tego punktu widzenia możemy traktować średniowiecze jako coś skrajnie przeciwstawnego romantyzmowi, który głosił właśnie wielość, a nie jedność, indywidualizm, wolność, swobodę wiary. Ale zarazem — powróćmy do naszego .paradoksu — nostalgia jedności stanowiła siłę napędową nie tylko romantycznego mediewizmu, ale i romantyzmu w ogóle, jest ona niezbędnym elementom- jego struktury całościowej,) Lichaczew podkreśla, że piękno estetycznej jedności życia podobało się zwłaszcza romantykom. Jednakże nikt nigdy jeszcze spośród ludzi nowego czasu i nowej kultury

*• A. Guriewicz. Kategorie kultury średniowiecznej, s. 12—13.

w b. S. Lichaczew, Razwitije russkoj litieratury X—XVII wieków, Epochi i stili, Leningrad 1973, s. 165—166.

i Ctai formy otwartej