40952 WiŻ6 077

OBIEKTY DZIWNE I CIEKAWE

CIEMNY BŁYSK

Zwykła supernowa czy błysk gamma? W gwiazdozbiorze Rysia świeci ich niezwykłe połączenie.

CODZIENNIE rozświetlają niebo, wysyłając w ciągu co najwyżej kilku minut energię porównywalną z tą, którą Słońce wytworzy przez całe swe istnienie. Wykryte w końcu lat 60., błyski gamma wciąż jeszcze są dla nas zagadką. Najbardziej prawdopodobna hipoteza głosi, że za powstanie błysków długich, trwających powyżej kilku sekund, odpowiadają hipemowe - wybuchające gwiazdy o masie co najmniej 40-krotnie przewyższającej masę Słońca. W trakcie wybuchu takiej bardzo szybko wirującej gigantycznej gwiazdy jej jądro zapada się, powstaje czarna dziura, a materia z otoczki tworzy wciągany do jej środka dysk. Części materii udaje się wydostać wzdłuż osi rotacji gwiazd; emituje ona promieniowanie rentgenowskie i gamma strugi. Energia błysków nie jest więc wysyłana równomiernie we wszystkich kierunkach, lecz w bardzo wąskich strumieniach.

Czym jednak różnią się od zwykłych supernowych gwiazdy, których życie kończy błysk gamma? Na to pytanie możemy odpowiedzieć dzięki obserwacjom pozostałości po eksplozji, którą zauważyliśmy 9 stycznia tego roku. Tego dnia satelita Swift odkrył

A

§

"WIEDZA I ŻYCIE wrzesień zoos

pięciominutowy (bardzo długi) błysk dochodzący z galaktyki spiralnej NGC 2770. Odległa o 90 min lat świetlnych od Drogi Mlecznej galaktyka jest widoczna na tle gwiazdozbioru Rysia. Wkrótce okazało się, że przyczyną nietypowego błysku była nowa supernowa SN 2008D. Dokładniejsze obserwacje wybuchającej gwiazdy wykazały, że dobiegający z niej błysk był bardzo słaby i niskoenergetyczny, przypominając w pewnym stopniu promieniowanie dochodzące od zwykłych supernowych.

Pierwotnie część badaczy uważała więc, że 9 stycznia dostrzegliśmy zwykłą supernową. Zauważenie błysku rentgenowskiego wynikałoby wówczas tylko z naszego szczęścia - uchwycenia gwiazdy na bardzo wczesnym etapie eksplozji, poza tym typowej dla gwiazd, które w chwili narodzin mają masę większą od 8 mas Słońca. Niedawno pojawiła się jednak hipoteza, że w gwiazdozbiorze Rysia wybuchł obiekt pośredni pomiędzy zwykłymi gwiazdami a protoplastkami błysków gamma. Modele gwiezdne opracowane w celu wytłumaczenia niezwykłego błysku pozwoliły stwierdzić, że jego źródłem była masywna gwiazda, która w trakcie swej ewolucji utraciła pierwotną wodorowo-helową otoczkę. To właśnie z tego rodzaju gwiazdami wiązano dotychczas długie błyski gamma. Dalsze obserwacje teleskopami naziemnymi wykazały, że eksplozja była bardzo wysokoenergetyczna, a w otoczce gwiazdy znajdowały się jednak niewielkie ilości helu.

Gwiazda z Rysia miała zapewne masę pośrednią między zwykłymi supernowymi a źródłami błysków gamma. Prawdopodobnie w chwili narodzin jej masa około 30-krotnie przewyższała słoneczną. Eksplodując, trwoniąca swoje zasoby gwiazda była już zaledwie 8-10 razy masywniejsza od Słońca. Tak mała masa pozwoliła jej na stworzenie bardzo słabej strugi. W dodatku pozostałości helu w jej otoczce nie pozwoliły strudze znacząco się skolimować.

SN 2008D jest zapewne najsłabszym znanym obiektem, który wyprodukował szybko poruszające się strugi. Jego odkrycie świadczy o tym, że mechanizmy prowadzące do błysków gamma występują we wszystkich supernowych, które kończą życie jako czarne dziury. A może rozświetlający nasze wątpliwości błysk gamma zobaczymy i w naszej Galaktyce? Choć w bezpośrednim otoczeniu Słońca nie ma gwiazd, których eksplozja mogłaby zagrozić Ziemi, do wybuchu szykuje się stosunkowo nieodległa Eta Carinae - słynna gwiazda-olbrzymka z gwiazdozbioru Kila.    B

Uciekająca z miejsca wybuchu SN 2008D otoczka oddalała się od miejsca eksplozji z prędkością przekraczającą 10tys. km/s.

Jesienne obserwacje

głowa do góry

niebo nad Polską w nocy z 1 na 2 września o godz. 24:00

muu

WlDŻWICDi

Kapeli

Mapki można używać przez cały miesiąc, pamiętając jednak, że każdej następnej nocy gwiazdy zajmą widoczne na niej ustawienie względem horyzontu o cztery minuty wcześniej. Mapka przedstawia . niebo, jakie zobaczymy 1 września o 24:00, \    15 września o 23:00 i 30 września o 22:00.

Jeżeli rozpoczniemy obserwacje przed porą, Vą\ którą opisuje mapka, część obiektów V\\ zaznaczonych na jej wschodniej stronie \ \ nie będzie jeszcze widoczna na niebie, \ nisko nad zachodnim horyzontem m ujrzymy zaś niewidoczne na ilustracji V \ gwiazdy (można je znaleźć na mapce > 'a \ \    ^z pop^edniego miesiąca).

FAZY KSIĘŻYCA

pierwsza kwadra 7 IX o 16:04

pełnia 15 IX o 11:13 ^ ostatnia kwadra 22 IX o 7:04 tf)

jfifw    ^{SKALA jasności}

//    Im jaśniej świeci gwiazda,

. / / tym mniejsza jest jej wielkość gwiazdowa". W' Najjaśniejsze gwiazdy nieba, a także jasno ' świecące planety mają jasność mniejszą od zera, jasności pozostałych obiektów są dodatnie. W idealnych warunkach gołym okiem można dostrzec obiekty szóstej wielkości, w mieście rzadko widać gwiazdy słabsze niż czwartej wielkości gwiazdowej.

Przystępując do obserwacji, należy obrócić mapkę w taki sposób, by oznaczenie strony świata, ku której jesteśmy zwróceni, znalazło się na dole. Gwiazdy widoczne tuż nad horyzontem będą

wówczas odpowiadały gwiazdom znajdującym się na dole mapki. Oprócz gwiazd na mapce znajdują się widoczne gołym okiem planety. Zaznaczono także położenia Księżyca w kilkudniowych

odstępach. Jasności obiektów oznaczono za pomocą różnych rozmiarów kółek - największe przedstawiają najjaśniejsze gwiazdy i planety. Prócz planet na mapce zaznaczono

schematycznie obszar Drogi Mlecznej oraz przedstawiono położenie ekliptyki, wzdłuż której w ciągu roku porusza się Słońce. W pobliżu tej linii odnajdziemy wszystkie planety i Księżyc.

WRZESIEŃ 2008 WIEDZA I ŻYCIE”

Ceres (8,8^m) świeci nad ranem w gwiazdozbiorze Raka, a pod koniec miesiąca - Lwa.

Śladem Księżyca i planet

W nocy z 9 na 10 września Księżyc zbliży się do Jowisza w konstelacji Strzelca, 15 września odwiedzi Urana w Wodniku, a 20 września około 5:00 nad ranem zakryje Plejady.

77