44325 Wykłady z polskiej fleksji4

III

yimkl

7. Przegląd leksemów nieodmiennych

Do leksemów nieodmiennych należą przyimki, spójniki, partykuły i wykrzyk! niki, ponadto zaś nieodmienne przysłówki oraz zaimki przysłowne. Jako nio-l odmienne, leksemy te mogłyby zasadniczo nie interesować fleksji. Ponieważ jednak dobrze jest ogarnąć cały repertuar części mowy, odmiennych i nieodmienfl nych, poprzednie trzy rozdziały, poświęcone leksemom odmiennym, uzupełnimy! teraz charakterystyką leksemów nieodmiennych.

Zajmiemy się zwłaszcza kryteriami rozróżniania nieodmiennych części mowyff przyimków i spójników, przyimków i przysłówków, przysłówków i partykuł, wres/ei! partykuł i spójników. Zwrócimy też uwagę na nietypowe właściwości niektórych grupl leksemów, niezgodne z charakterystyką części mowy, do których te grupy należąl

7.1.    Przyimki

7.1.1.    Przyimek a spójnik

Zarówno przyimkom, jak—i spójnikom przypisuje się funkcję łączącą. alŁ funkcja ta realizuje się w ich^wypadku całkiem różnie. Spójnik zazwyczaj łącz! dwa obiekty gramatycznie jednorodne, np. dwa zdania składowe (por. W.oi! i wyszedł) albo dwie frazy nominalne w tym samym przypadku (np. stół i krzesłom Przyimek natomiast łączy obiekty niejednorodne, np. czasownik, od którego jesl zależny, z rzeczownikiem, który sam uzależnia (por. siedzieć na krześle)I Przyjmując, że Sp oznacza spójnik, a Pi przyimek, i abstrahując od szyki! wyrazów, różnicę tę możemy przedstawić schematycznie:

XI Sp X2

X (Pi Y)

Różnicę tę zaciera jednak fakt, że niektóre spójniki mogą łączyć nie tylko obiekt), gramatycznie jednorodne, np. dwa zdania składowe, lecz również zdanie podrzędna z jakimś składnikiem zdania nadrzędnego, np. (Zgłoszono) wniosek, aby przerwać obrady.

I Wyrazistsza różnica między spójnikiem a przyimkiem polega nu tym, żc ■tynnki - w przeciwieństwie do spójników - mają własność rządu (inaczej Wlit |h. l/n. determinują formę gramatyczną zależnego rzeczownika, narzucając mu ukicslony przypadek, por.:

| DhU i krzesło, stola i krzesła, stołowi i krzesłu, stołem i krzesłem, stole i krześle I Wtliie od stołu, wyłożyć karty na stół, usiąść za stołem, siedzieć przy stole

■h/mi by rzec, że spójnikom przeważnie jest wszystko jedno, jakie składniki zdania i hoć zwykle muszą być to składniki jednorodne. Przyimki natomiast narzucają

.........określonego przypadku rzeczownikowi: jedne przyimki taką, inne inną.

► W rzadkich wypadkach rozróżnienie przyimka i spójnika bywa trudne. Istnieje ^Mftr/yimck JAK rzątjzący mianownikiem:

Hfhln ka mała jak łupina orzecha < ki małej jak łupina orzecha i cc malej jak łupina orzecha .1kę małą jak łupina orzecha Ufildi czką małą jak łupina orzecha

^■śjnik JAK, nie mający własności rządu:

łódeczkę jak hipinę orzecha.

Wfł.ucało łódeczką jak łupiną orzecha, miedoeli w tej łódeczce jak w łupinie orzecha.

analogię do przykładów z JAK przyimkowym także w zdaniach typu:

R*¹'/' • 'ka była mała jak łupina orzecha.

P^i.A ■ hi była jak łupina orzecha.

i) pik będziemy interpretować jako przyimek, choć nie jest to samo przez się Natomiast ze spójnikiem jak mamy do czynienia w następujących lim h, w których składnik wprowadzany tym słowem nic jest rządzony:

¹ kwietniu zrobiło się nagle ciepło jak »v lecie.

HbIr żyją tutaj jak dawniej.

to sceneria jak z bajki.

Bn v byłem po kąjiieli jak rzadko.

[ 7 1.2. Przyimek u przysłówek

Własność rządu przysługująca przyimkom służy też jako kryterium odróżniania Jfeti przysłówków. Kryterium to jest tym bardziej użyteczne, że niektóre leksemy ■linkowi' i przysłówkowe są homonimiczne, por.:

biegał wokół stołu przyimek WOKÓŁ I ndzie biegali wokół bez celu pr/yalrtwek WOKÓŁ