P1060848 (2)

7. Przegląd leksemów nieodmiennych_

Do leksemów nieodmiennych należą przyimki, spójniki, partykuły i wykrzykniki, ponadto zaś nieodmienne przysłówki oraz zaimki przysłowne. Jako nieodmienne. leksemy te mogłyby zasadniczo nie interesować fleksji. Ponieważ jednak dobrze jest ogarnąć cały repertuar części mowy, odmiennych i nieodmiennych, poprzednie trzy rozdziały, poświęcone leksemom odmiennym, uzupełnimy teraz charakterystyką leksemów nieodmiennych.

Zajmiemy się zwłaszcza kryteriami rozróżniania nieodmiennych części mowy przyimków i spójników, pizyimków i przysłówków, przysłówków i partykuł, wreszcie partykuł i spójników. Zwrócimy też uwagę na nietypowe właściwości niektórych grup leksemów, niezgodne z charakterystyką części mowy, do których te grupy należą.

7.1.    Przyimki

7.1.1.    Przyimek a spójnik

Zarówno przyimkom, jak i spójnikom przypisuje się funkcję łączącą, ale funkcja ta realizuje się w ich wypadku całkiem różnie. Spójnik zazwyczaj łączy dwa obiekty gramatycznie jednorodne, np. dwa zdania składowe (por. Wstał i wyszedł) albo dwie frazy nominalne w tym samym przypadku (np. stół i krzesło). Przyimek natomiast łączy obiekty niejednorodne, np. czasownik, od którego jest zależny, z rzeczownikiem, który sam uzależnia (por. siedzieć na krześle). Przyjmując, że Sp oznacza spójnik, a Pi przyimek, i abstrahując od szyku wyrazów, różnicę tę możemy przedstawić schematycznie:

XI SpX2 X (Pi Y)

Różnicę tę zaciera jednak fakt, że niektóre spójniki mogą łączyć nie tylko obiekty gramatycznie jednorodne, np. dwa zdania składowe, lecz również zdanie podrzędne z jakimś składnikiem zdania nadrzędnego, np. (Zgłoszono) wniosek, aby przerwać obrady.

Wyrazistsza różnica między spójnikiem a przyimkiem polega na tym, że przyimki - w przeciwieństwie do spójników - mają własność rządu (inaczej rckcji), tzn. determinują formę gramatyczną zależnego rzeczownika, narzucając mu określony przypadek, por.:

stół i krzesło, stołu i krzesła, stołowi t krzesłu, stołem i krzesłem, stole i krześle wstać od stołu, wyłożyć karty na stół, usiąjć za stołem, siedzieć przy stole

Można by rzec, że spójnikom przeważnie jest wszystko jedno, jakie składniki zdania łączą, choć zwykle muszą być to składniki jednorodne. Przyimki natomiast narzucają formę określonego przypadka rzeczownikowi: jedne przyimki taką, inne inną W rzadkich wypadkach rozróżnienie przyimka i spójnika bywa trudne. Istnieje np. przyimek JAK rządzący mianownikiem:

łódeczka mała jak łupina orzecha łódeczki malej jak łupina orzecha łódeczce małej jak łupina orzecha łódeczkę małą jak łupina orzecha łódeczką małą jak łupina orzecha

i spójnik JAK, nie mający własności rządu:

Zrobił łódeczkę jak łupinę orzecha.

Rzucało łódeczką jak łupiną orzecha.

Siedzieli w tej łódeczce jak w łupinie orzecha

Przez analogię do przykładów z JAK przyimkowym także w zdaniach typu:

Łódeczka była mała jak łupina orzecha.

Łódeczka była jak łupina orzecha.

słowo jak będziemy interpretować jako przyimek, choć nie jest to samo przez się oczywiste. Natomiast ze spójnikiem jak mamy do czynienia w następujących zdaniach, w których składnik wprowadzany tym słowem nie jest rządzony .

W kwietniu zrobiło się nagłe ciepło jak w lecie.

Ludzie żyją tutaj jak dawniej.

Ćw. 1-

Była to sceneria jak z bajki.

Głodny byłem po kąpieli jak rzadko.

7.1.2. Przyimek a przysłówek

Własność rządu przysługująca przyimkom służy też jako kryterium odróżniania ich od przysłówków. Kryterium to jest tym bardziej użyteczne, że niektóre leksemy przyimkowe i przysłówkowe są homonimiczne, por.:

Pies biegał wokół stołu - przyimek WOKÓŁ Ludzie biegali wokół bez celu - przysłówek WOKÓŁ