18516 P1060868 (2)

6*    _Przegląd leksemów odmiennych (noinii_lQ

Milion gwiazd świeciło - liczebnik MILION Miliony gwiazd świeciło - liczebnik MILIONY Milion gwiazd świecił - rzeczownik MILION Miliony gwiazd świeciły - rzeczownik MILION

Pierwszy tysiąc zarobiłem na czarno - rzeczownik TYSIĄC Pierwsze tysiąc złotvch zarobiłem na czarno - liczebnik TYSIĄC

W' centrum miasta zebrało się około dwóch tysięcy osób - rzeczownik TYSIĄC W centrum miasta zebrało się około dwóch i pół tysiąca osób - rzeczownik TYSIĄC Cw. 13, 14 U' centrum miasta zebrało się około tysiąca osób - liczebnik TYSIĄC.

4.4.2. Liczebniki zbiorowe

Do liczebników zbiorowych należą nazwy następujących liczb:

2, 3,... 10 - DWOJE, TROJE, ... DZIESIĘCIORO

11,12    .19- JEDENAŚCIORO. DWANAŚCIORO, . . DZIEWIĘTNAŚCIORO

20, 30, ... 90 - DWADZIEŚCIORO, TRZYDZIEŚCIORO, ... DZIEWIĘĆDZ1E.

SIĘCIORO

Podobnie jak w wypadku liczebników głównych wyrażenia będące nazwami innych liczb, np. dwadzieścioro dwoje, traktujemy jako konstrukcje składniowe, a więc połączenia form różnych leksemów.

Liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadek, który przyjmuje znane już nam wartości, np.:

M dwoje dzieci D dwojga dzieci

C dwojgu dzieciom, rzadziej dwojgu dzieci B dwoje dzieci N dwojgiem dzieci

Ms dwojgu dzieciach, rzadziej dwojgu dzieci

W celowniku i miejscowniku wydawnictwa normatywne przeważnie aprobuj; tylko połączenia z rzeczownikiem oparte na związku zgody, np. dwojgu dzieciom Połączenia oparte na związku rządu, np. dwojgu dzieci, są rzadsze, ale nie aż lak, aby je ignorować lub dyskredytować.

Liczebniki zbiorowe występują tylko w towarzystwie niektórych rzeczowników Są to przede wszystkim:

1.    rzeczowniki męskoosobowe odniesione do zbioru składającego się z osób obu płci, por. dwoje studentów (student i studentka) i dwóch studentów (nieokreślonej płci, prawdopodobnie mężczyzn);

2.    nazwy istot młodych na -ę, np. NIEMOWLĘ, DZIECIĘ, WNUCZĘ. BLIŹNIĘ, DZIEWCZĘ, CIELĘ, KOCIĘ, KURCZĘ, PISKLĘ, SZCZENIĘ DIABLĘ, także ZWIERZĘ i BYDLĘ (niekoniecznie młode) i DZIECKO (choć nie na -ę);

3.    nazwy par małżeńskich, zwłaszcza na -stwo, np. WUJOSTWO, PREMIEROSTWO, i na -owie, np. MAŁŻONKOWIE, DZIADKOWIE, KOCHANKOWIE, ANDRZEJOWIE, rzadziej inne, np. RODZICE, NOWOŻEŃCY, OBLUBIEŃCY (ze względów semantycznych łączą się one tylko z liczebnikiem DWOJE i zaimkiem liczebnym OBOJE);

4.    niektóre inne pluralis tantum, np. DRZWI, SANIE, GRABIE, SKRZYPCE, IMIENINY, URODZINY. NÓŻĘTA, OCZĘTA, RĄCZĘTA, także PAŃSTWO (w znaczeniu osobowym);

5.    nieliczne inne rzeczowniki, np. OKO, UCHO, RAMIĘ, NIEBOŻĘ, RODZEŃSTWO; dla części z nich łączliwość z liczebnikami zbiorowymi jest fakultatywna (np. ludzie obojga płci lub ludzie obu płci) albo ograniczona do pewnych znaczeń bądź użyć (np. dwoje rąk tylko wtedy, gdy chodzi o ręce tej samej osoby).

4.4.3.    Liczebniki ułamkowe

Dzisiejsza polszczyzna zna tylko trzy takie liczebniki: PÓŁ, ĆWIERĆ, PÓŁTORA. Odmieniają się one jak liczebniki główne, a więc przez przypadek i rodzaj, ale kategorie te są częściowo albo całkowicie zneutralizowane.

PÓŁ i ĆWIERĆ są odmienne czysto funkcjonalnie, a więc wykazują pełny synkretyzm form. PÓŁTORA zaś odmienia się formalnie przez rodzaj (półtora kilometra, ale półtorej mili) i czysto funkcjonalnie przez przypadek. Oto przykłady:

Minęło pół godziny - M, ż Minęło pół dnia - M, mrz Zabrakło półtora metra taśmy - D, mrz Zabrakło półtorej minuty - D, t Chcesz pół jabłka? - B, n

Przed pół rokiem rodzice pojechali do Ameryki - N, mrz Był u mnie przed pół godziną - N, ź Po pół godzinie wezwano ich do samolotu - Ms, ż Wydawali nam po pół garnuszka kawy - Ms, mrz

ĆWIERĆ może być nie tylko liczebnikiem, ale i rzeczownikiem, przy czym w sytuacjach wątpliwych, tak jak w wypadku leksemów TYSIĄC, MILION itp., przyjmujemy interpretację liczebnikową jako domyślną. Por.:

Podzielił jabłko na ćwierci - rzeczownik

Król ten panował w ostatniej ćwierci XI wieku p.n.e. - rzeczownik

Ćwierć wiadra wylało się na podłogę - liczebnik

Dodać ćwierć szklanki mleka - liczebnik.

4.4.4.    Liczebniki porządkowe, wielokrotne i wielorakie

Do liczebników porządkowych zalicza się tradycyjnie leksemy: PIERWSZY, DRUGI, TRZECI, CZWARTY itd. W mianowniku liczby mnogiej rodzaju

S - Wykłady z polskiej fleksji