67295 P1060843 (2)

^    ______Przegląd leksemów odmiennych (verLi I

leksemów. Jest tak dlatego, że różnice między tzw. stroną czynną i bierną wyrażaj są nie za pomocą środków morfologicznych, lecz leksykalno-skladniowych.

Wykładnikiem strony czynnej jest pojedyncza forma czasownikowa, np. Mail^ myje dziecko lub Matka umyła dziecko. Wykładnikiem strony biernej jest ^ konstrukcja złożona z imiesłowu biernego danego czasownika i formy czasownik BYĆ BYWAĆ, ZOSTAĆ lub ZOSTAWAĆ, np. Dziecko jest myte przez maih. I lub Dziecko zostało umyte przez matkę. Warunkiem użycia strony biernej jest Wig [ istnienie imiesłowu biernego odpowiedniego czasownika. Warunek ten niełatwo I sformułować ściśle, zob. 6.2.4.

Jeśli chodzi o tzw. stronę zwrotną, to musimy zauważyć przede wszystkim, § zakres konstrukcji zwrotnych w ścisłym sensie tego słowa jest niewielki. Można je utworzyć od stosunkowo niewielu czasowników, np. myć i myć się, chwal# i chwalić się, przy czym cechą wyróżniającą tak rozumianą zwrotność jest możliwość zamiany nieakcentowanej formy się na akcentowaną formę siebie bet zmiany znaczenia. W wielu książkach termin czasowniki zwrotne używany jest jednak w sensie szerszym, obejmującym wszelkie połączenia formy czasownikowej ze słowem się, niezależnie od funkcji tego słowa. Oprócz konstrukcji zwrotnych sensu stricto można wśród nich wyróżnić konstrukcje pochodne (np. recyprokalne, czyli nazywające czynność wzajemną), konstrukcje z zaimkiem nieokreślonym ją, a także czasowniki z morfem się. Szczegóły zostały omówione w 5.4.6 i 5.5.3. Tu można rzecz podsumować słowami, że zróżnicowanie konstrukcji ze słowem ją jest zbyt wielkie, aby jedną z nich interpretować fleksyjnie, a pozostałe w inny sposób. Bardziej uzasadniony jest ich podział na konstrukcje składniowe (z zaimkiem zwrotnym lub nieokreślonym) i formy czasownikowe. Do pierwszej grupy należą np. ciągi słów myć się i mówi się, do drugiej np. bać się.

15 O semantycznym wykorzystaniu strony biernej - zob. 10.5.

6.5. Czasowniki niewłaściwe

Wśród czasowników zwracają uwagę takie, których odmiana jest ograniczona do dwóch kategorii fleksyjnych: czasu i trybu, np. MDLIĆ:

mdlić

...    ....    .... .. ,, .    ,    ( będzie mdlić (mdlić będzie)

mdli - mdliło - mdliło było (było mdliło) - {

l będzie mdliło (mdliło będzie) mdliłoby (by mdliło) - byłoby mdliło (mdliłoby było) niech mdli

Czasowniki te mają zatem głęboko defektywny paradygmat. Nie odmieniają się przez osoby, liczby ani rodzaje. Nie mają też większości form nieosobowych: bezosobmka, gerundium ani imiesłowów (forma mdlący, np. mdlący zopach, należy do nielicznych wyjątków, lepiej więc uznać ją za przymiotnik).

Ograniczenia w odmianie czasowników niewłaściwych wynikają z pewnej ich osobliwości składniowej — otóż czasowniki te nie łączą się z podmiotem w mianowniku. Gdyby mogły występować z podmiotem-mianownikiem. mogłyby się też odmieniać w pełnym zakresie, jak choćby czasownik FERMENTOWAĆ, omówiony w 2.6.

W wypadku niektórych czasowników niewłaściwych, np. MDLIĆ, BOLEĆ (kogoś), DNIEĆ, BŁYSKAĆ SIĘ, ograniczenia te znajdują uzasadnienie w ich znaczeniu. Więcej jednak jest czasowników niewłaściwych, które z podmiotem-mianownikiem nie łączą się tylko w jednym ze znaczeń (por. Grzmi, ale Profesor grzmiał z katedry) lub tylko w określonym schemacie składniowym (por. Wszystko się wydało, Wydały się jego matactwa, ale Wydało się, te brał łapówki). Jeśli wyjść poza podręcznikowe przykłady i uwzględnić czasowniki, które tylko w pewnych znaczeniach lub pewnych schematach składniowych nie mają łączliwości z podmiotem-mianownikiem, to okazuje się, że zasób czasowników niewłaściwych w polszczyżnie jest zaskakująco duży. W Innym słowniku języka polskiego jest ich ponad 500. Zanotowano tam też przeszło 300 fraz czasownikowych niewłaściwych, czyli złożonych leksemów czasownikowych, mających właściwości gramatyczne analogiczne do czasowników niewłaściwych.

Oczywiste przykłady to padło (komuś) na rozum, (komuś) brakuje słów, nie da się ukryć. Mniej oczywiste jest kwalifikowanie w taki sam sposób fraz typu skóra (komuś) cierpnie lub szlag (kogoś) trafił. Zauważmy, że podmiot-mianownik jest tu wprawdzie obecny, ale jest on częścią frazy, a zatem cała fraza nie ma łączliwości z mianownikiem.

Termin czasownik niewłaściwy pochodzi od Saloniego (1974), zob. też Saloni,

Swidziński (1985). W obu tych pracach czasowniki niewłaściwe traktuje się jako odrębną część mowy, co w świetle faktu, że o „niewłaściwości” czasownika decyduje tylko jego schemat składniowy — wydaje się nieuzasadnione. Obszerną analizę czasowników niewłaściwych podaje Bańko (2001: 237-248).    Ćw. 16-18

6.6. Predykatywy

Predykaty wy to niewielka grupa leksemów o funkcji zdaniotwórczej, pod tym względem podobna do czasowników. Jak czasowniki niewłaściwe predykatywy nie łączą się z podmiotem-mianownikiem i w konsekwencji odmieniają się tylko przez czas i tryb. W odróżnieniu od czasowników niewłaściwych mają jednak odmianę czysto analityczną, np.:

być widać

widać — było widać (widać było) - będzie widać (widać będzie) byłoby widać (widać by było, widać byłoby) niech będzie widać