P1060835 (2)

6. Przegląd leksemów odmiennych (verba)    _

Spośród odmiennych części mowy czasownik ma niewątpliwie najbardziej skomplikowaną odmianę. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze, żadna spośród kategorii fleksyjnych czasownika nie obejmuje wszystkich form czasownikowych, a zakres poszczególnych kategorii jest różny. Po drugie, oprócz form zróżnicowanych ze względu na typowo czasownikowe kategorie osoby, trybu i czasu do paradygmatu czasownika włącza się też pewne formy deklinacyjne, np. imiesłowy przymiotnikowe. Po trzecie, czasowniki dokonane odmieniają się inaczej od niedokonanych. Wszystko to sprawia, że paradygmat czasownika składa się z wielu podparadygraa-tów o zróżnicowanej odmianie, które trzeba będzie rozpatrywać osobno.

6.1. Kategorie fleksyjne czasownika

Musimy wyróżnić co najmniej sześć kategorii czasownikowych: tryb o wartościach:

orzek, war, rozk - orzekający, warunkowy, rozkazujący, czas o wartościach:

ter, przysz, przesz, zaprzesz, nprzesz - teraźniejszy, przyszły, przeszły, zaprzeszły, nieprzeszły,

osobę o wartościach:

ol, o2, o3 - osoba pierwsza, druga, trzecia,

ponadto zaś liczbę, rodzaj, przypadek i deprecjatywność o wartościach takich, jak dla imiennych części mowy. Tryb orzekający bywa też nazywany oznajmującym, a tryb warunkowy - przypuszczającym.

Ten minimalny zestaw kategorii fleksyjnych czasownika rozszerzano tradycyjnie o aspekt i stronę, ale obecnie nie wszyscy autorzy są wierni tej tradycji. Również my aspektu i strony nie będziemy uważać za kategorie fleksyjne czasowników, co zostanie uzasadnione w 6.3 i 6.4.

6.2. Obraz odmiany czasownika

Przedstawimy kolejno różne podparadygmaty czasownika, poczynając od najprostszych, obejmujących jedną formę flcksyjną, a kończąc na najbardziej skomplikowanych. Przykłady czerpiemy głównie z czasowników PISAĆ i NAPISAĆ, ale czasem sięgamy też po formy innych leksemów. Wielokropek oznacza, te oprócz przytoczonej przykładowo formy można by podać inne z tego samego podparadygmatu, o innych wartościach kategorii fleksyjnych. Semantyczne funkcje poszczególnych form czasownika omawia rozdział 10.

6.2.1. Bezokolicznik

Jest nieodmienny, a mówiąc ściślej - nienacechowany ze względu na żadną z kategorii czasownika (nie licząc aspektu i strony). Kończy się na -ć, rzadziej -c:

pisać, napisać

strzyc, ostrzyc

6.2.2. Bezosobnik

Nazywany jest też formą bezosobową. Kończy się na -no, rzadziej -to. Odmienia się przez tryb, ale ograniczony do dwóch wartości:

orzek - pisano, napisano', myto, umyto

war - pisano by, napisano by, myto by, umyto by

6.2.3. Gerundium

Nazywane jest też rzeczownikiem odsłownym lub odsłownikiem (od dawnego znaczenia wyrazu słowo ‘czasownik’). Odmienia się przez przypadek o wartościach już wymienionych:

pisanie, pisania, napisanie, napisania, ...

Niektóre gerundia odmieniają się też przez liczbę:

utonięcie, utonięcia

Uwaga 1. Do gerundiów zalicza się tylko te odczasownikowe nazwy czynności, procesów i stanów, które mają zakończenie -anie, -enie lub -cie mianownika liczby pojedynczej, np. czytanie, liczenie, szycie. Pozostałe, jak wyjazd, są niekategorialne i dlatego traktuje się je jako odrębne leksemy rzeczownikowe.

Uwaga 2. Niektóre gerundia leksykalizują się, stając się rzeczownikami. W tych wtórnych, zleksykalizowanych użyciach nie uważa się ich za gerundia i nie zalicza do paradygmatów czasownikowych, np.: