P1060862 (2)

—■    _Przegląd leksemów odmiennych (prnnomit>_a

Jtgo książki rozchodzą się w milionach egzemplarzy jego l Ickscmu JBGO To jego czyta się teraz na całvrn Mecie - jego z Ickscmu ON.

5.5.6. Ograniczenia w odmianie i tączliwości zaimków liczebnych

Typowe zaimki liczebne - pierwsze, jakie przychodzą do głowy - ^ odmienne. Spośród nich cztery zaimki zastępujące liczebnik zbiorowy, mianowicie KILKORO. KILKANAŚCIORO, OBOJE i OBYDWOJE, odmieniają się tylko przez przypadek, np.:

KILKORO: kilkoro dzieci, kilkorga dzieci, kilkorgu dzieciom ...

OBOJE: oboje państwa, obojga państwa, obojgu państwu ...

Pozostałe zaimki odmienne, czyli te. które zastępują liczebnik główny lub ułamkowy, odmieniają się także przez rodzaj, np.:

TYLE; tyłu mężczyzn, tyle kobiet (psów, stołów, dzieci)

KILKA: kilku mężczyzn, kilka kobiet (psów, stołów, dzieci)

Ilościowo przeważają jednak zaimki liczebne nieodmienne, np. BEZ LIKU, CO NIECO, CO NIEMIARA. KUPĘ, NIEDUŻO, ODROBINĘ, OD GROMA, SPORO, TROCHĘ. Wymienione leksemy zaliczamy do zaimków liczebnych, gdyż występują w pozycji typowej dla liczebnika - z orzeczeniem w 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju nijakiego; por. następujące przykłady z Innego słownika języka polskiego:

Kłopotów z nim było bez liku.

Naszło się do kantyny żołnierzy co niemiara.

W kasie brakowało kupę pieniędzy.

Niedużo ludzi do nas przychodzi.

Odrobinę wody zostało na dnie.

Na budowie zostało jeszcze trochę fachowców.

Osobliwe są na ich tle dwa zaimki pochodne od przysłówków - nieodmienne przez przypadek i rodzaj, ale podlegające stopniowaniu prostemu. Są to leksemy DUŻO i MAŁO, por.:

Cukru jest mało, trzeba by kupić.

Dziś do szkoły przyszło mniej dzieci niż zwykle.

Dużo ludzi kręciło się po placu.

Coraz więcej osób umiera z powodu chorób krążenia.

Zaimki liczebne nieodmienne występują tylko w pozycji mianownika lub biernika, a jeśli jest to pozycja zależna od czasownika - także dopełniacza. Możemy powiedzieć np. Przyszło dużo (niedużo, trochę, sporo, kupę itp.) ludzi (zaimki w pozycji mianownika) lub Zaproś duto ludzi (biernik), lub Nie zapraszaj duto

ludzi (dopełniacz zależny od czasownika), ale me *Rozmawiałem z duto ludtmi (narzędnik) ani * Dołączyłem do duto ludzi (dopełniacz zależny me od czasownika). W takich wypadkach można użyć w zamian form zaimków odmiennych, np Kounawiałtm z wieloma ludtmi lub Dołączyłem do wielu ludzi. Wyjątkiem od przedstawionej tutaj zasady jest nieodmienny zaimek IKS, którego można użyć w pozycji właściwej każdemu przypadkowi gramatycznemu, np Rozmawiałem . iks ludtmi i Dołączyłem do iks ludzi.

5.6. Tendencja do usuwania zaimków z nowszych gramatyk

Kryterium deiktyczności, służące do identyfikacji zaimków, nie ma charakteru gramatycznego. Różnym podklasom zaimków przysługują wprawdzie wspólne cechy gramatyczne, ale jako całość zaimki nie stanowią jednolitej klasy gramatycznej. To skłania wielu autorów do twierdzenia, że nie są one odrębną częścią mowy.

Zaimki pominięto w kilku nowszych klasyfikacjach leksemów polskich i w kilku ważnych opracowaniach gramatycznych, jak Składnia współczesnego języka polskiego (Saloni, Swidziński 1985) i Morfologia (Gizegorczykowa R . Laskowski R., Wróbel H. 1998). Saloni (1974) już wcześniej rozdzieli! zaimki pomiędzy rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i partykuło-przysłówki, zgodnie z kryterium substytucyjnym (np. KTOŚ jest u niego rzeczownikiem, KAŻDY jest przymiotnikiem, ILE jest liczebnikiem, a TUTAJ jest partykuło-przysłówkiem). W Morfologii termin zaimek odnoszony jest tylko do zaimków rzeczownych, które stanowią podzbiór rzeczowników. Poza tym wyodrębniono tu klasę tzw. konektorów względnych (w drugim wydaniu Morfologii - relatorów), która obejmuje zaimki względne.

Powodem pomijania zaimków w nowszych klasyfikacjach leksemów są trudności w zdefiniowaniu zaimków na podstawie kryterium gramatycznego Jednak zaimki powinny być w jakiś sposób obecne w gramatykach, i to z dwóch powodów. Po pierwsze, pewne grupy zaimków mają własne cechy gramatyczne, np. zaimki dzierżawcze zajmują określone miejsce w grupie nominalnej, po zaimkach nieokreślonych i wskazujących, a przed przymiotnikami. Po drugie, pewne grupy zaimków realizują wymaganie składniowe innych leksemów. Wiele przykładów na to zanotowano w Innym słowniku języka polskiego, oto jeden z nich:

Słowem oto poprzedzamy zaimek pytajny, aby zaznaczyć, że odpowiedź na otwierane przezeń pytanie znajdzie się w następnym zdaruu lub że znajduje się w poprzednim zdaniu. Oto co pisze w odpowiedzi na jej list ciocia Ola... Siła i zręczność - oto co decydowało o szczęściu i o tyciu... Staramy się naśladować Boga, oto dlaczego istnieją artyści.    Ćw.8,9