41188 P1060840 (2)

94 \ Przegląd leksemów odmiennych (\>erb_Q

dwie dodatkowe możliwości, np. (,gdyby)m był pisał, (toby)m był pisał ^ (gdvby)m pisał był, (toby)m pisał był.

Czasu zaprzeszłego używa się w języku książkowym w celu nazwniu czynności, która odbyła się przed inną czynnością, wskazaną czasem przeszłym, ^

Teresa Kociełłowa nie podupadła bynajmniej w tym związku, który mógł był ją ^ wielu względami rozczarować. (M. Dąbrowska, Noce i dnie)

(...) do niej pojechał, córki folksdojcza Orłowskiego, którą rok wczeiniej poznał u u waszego kuzynostwa (...). (W. Horwath, Seans)

Używa się go też w zdaniach złożonych warunkowych, zorganizowanych wokół spójnika GDYBY. JEŚLIBY lub JEŻELIBY, aby zaznaczyć, że warunek, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, nie został spełniony i że w konsekwencji nie zaszło zdarzenie, o którym mówi zdanie nadrzędne, np.:

Gdyby był doczekał do dwunastej, uwagi jego z pewnością nie uszedłby nie pozbawiony znaczenia wypadek. (B. Jasieński. Palę Paryt)

Przeciei mógł był nie zginąć, gdyby nie siedział w tych przeklętych Puławach (J. Iwaszkiewicz, Sława i chwała)

Czasu zaprzeszłego można użyć ponadto w celu nazwania czynności dawno minionej — dużo wcześniejszej od chwili mówienia, ale niekoniecznie wcześniejszej niż inna czynność, o której mowa w zdaniu, np.:

A VigUantius szukał właśnie poparcia dla dość szalonego przedsięwzięcia: chciał był bowiem transkrybować Biblię w klasyczne metra. (J. Ziomek, Renesans)

We wszystkich tych funkcjach użycie czasu zaprzeszłego jest jednak niekonieczne i może być uzasadnione jedynie względami stylistycznymi. Jeśli nie jest naszym celem książkowa stylizacja wypowiedzi, wystarczy użyć w zamian czasu przeszłego, a następczość zdarzeń wskazać w razie potrzeby środkami leksykalnymi, np.:

(...) do niej pojechał, córki folksdojcza Orłowskiego, którą rok wcześniej poznał u waszego kuzynostwa (...).

Gdyby doczekał wtedy do dwunastej, uwagi jego z pewnością nie uszedłby nie pozbawiony znaczenia wypadek.

Jedynie w odmianie czasowników POWINIEN i WINIEN formy typu powinienem był, winniście byli są czymś więcej niż stylistycznym ozdobnikiem. Dzięki temu, że jednoznacznie odnoszą się do przeszłości, mogą być z pożytkiem używane zamiast form typu powinienem, winniście, niejednoznacznych ze względu na swoje odniesienie czasowe. Jednak formy powinienem był, winniście byli itp. - choć zbudowane analogicznie do form czasu zaprzeszłego - nie mają znaczenia właściwego formom zaprzeszłym i dlatego będziemy je traktować jako reprezentujące czas przeszły czasowników POWINIEN i WINIEN. Odmiana obu tych czasowników jest osobliwa, dlatego dalej zajmiemy się nią szczegółowo (zob. 6.8). Więcej o semantyce kategorii czasu - zob. 10.2.

6.2.5.2. Formy warunkowe

Formy tc odmieniają się przez czas, osobę, liczbę, rodzaj i deprecjatywność. Opozycje rodzaju i deprecjaty wności są częściowo zneutralizowane, jak w czasie przeszłym trybu orzekającego. Ze względu na kategorię czasu rozróżniamy formy przeszłe i nieprzeszłe trybu warunkowego.

1. Formy nieprzeszłe mogą być syntetyczne lub analityczne - zależy to od położenia morfu -by-, który wraz z końcówką -(E)M może być dołączony do pseudoimiesłowu, np. (On) pisałby (wiersze), (Ty) pisałbyś (wiersze), ale może też być osobnym słowem, np. (On) by pisał (wiersz*), (Ty) byś pisał (wiersze). Podamy najpierw formy syntetyczne:

pisałbym (pisałabym, pisałobym)    pisalibyśmy (pisałybyśmy)

pisałbyś (pisałabyś, pisałobyS)    pisalibyście (pisałybyście)

pisałby (pisałaby, pisałoby)    pisaliby (pisałyby)

A teraz formy analityczne:

bym pisał (bym pisała, bym pisało) byśmy pisali (byśmy pisały) byś pisał (byś pisała, byś pisało) byście pisali (byście pisały) by pisał (by pisała, by pisało)    by pisali (by pisały)

Formy 1. i 2. osoby lp w rodzaju nijakim mają charakter potencjalny. O wyborze między szykiem pisałby i by pisał - zob. 3.6.

2. Formy przeszłe trybu warunkowego są analityczne. Składają się ze słowa posiłkowego typu BYŁ, morfu -by-, końcówki -(E)M i pseudoimiesłowu. Ze względu na szyk komponentów można rozróżnić dwa warianty tych form. W częstszym z nich morf -by- z końcówką -(E)M jest dołączony do słowa posiłkowego, po czym następuje pseudoimiesłów:

byłbym pisał (byłabym pisała, byłobym pisało) bylibyśmy pisali (byłybyśmy pisały) byłbyś pisał (byłabyś pisała, byłobyś pisało)    bylibyście pisali (byłybyście pisały)

byłby pisał (byłaby pisała, byłoby pisało)    byliby pisali (byłyby pisały)

Rzadziej słowo posiłkowe występuje samodzielnie po słowie tożsamym z syntetyczną formą nieprzeszłą trybu warunkowego:

pisałbym był (pisałabym była, pisałobym było) pisalibyśmy byli (pisałybyśmy były) pisałbyś był (pisałabyś była, pisałobyś było) pisalibyście byli (pisałybyście były) pisałby był (pisałaby była, pisałoby było) pisaliby byli (pisałyby były)

Uwaga. Rozróżnienie form nieprzcszłych i przeszłych w trybie warunkowym jest w pewnym stopniu konwencjonalne. W istocie różnica między nimi dotyczy nie tylko czasu, w jakim mogłoby się odbywać dane zdarzenie, ale też możliwości jego zaistnienia: czas nieprzeszły trybu warunkowego pozwala mówić o zdarzeniach, które mogły, mogą lub będą mogły nastąpić, czas przeszły zaś służy mówieniu o zdarzeniach, które mogły nastąpić, ale nie nastąpiły. Dobrze to obrazują przykłady: