80670 P1060842

ęg    __Przegląd leksemów odmiennych (_Ve/h

6.3. Problem aspektu

W (ej książce aspekt traktujemy jako kategorię klasyfikującą czasownik^ a więc czasownik niedokonany i czasownik dokonany uważamy za dwa leksemy. Niektórzy gramatycy sądzą jednak, że czasowniki odmieniają się p^. aspekt, a więc, że formy dokonane i odpowiadające im formy niedokonane do tego samego leksemu. Przy takim podejściu rzeczą kluczową jest ustałem, które dokładnie formy dokonane i niedokonane odpowiadają sobie, a więc $ wyglądają pary aspektowe

O odmianie przez aspekt można mówić w odniesieniu do par sufiksalnycb takich jak: przepisać - przepisywać, lub w odniesieniu do par prefiksalnych, takich jak pisać - przepisać. Zazwyczaj prefiks wnosi oprócz zmiany aspektu równic; pewną zmianę znaczenia, por. przepisać, zapisać, spisać, dopisać, napisać i * Dlatego na ogół odmianę czasownika przez aspekt ogranicza się do py sufiksalnych. Tak jest np. w pierwszym wydaniu Morfologii, gdzie formy przepisać i przepisywać należą do jednego czasownika i różnią się wartością kategorii aspektu (pierwsza jest dokonana, druga niedokonana), podczas gdy formy pisać, przepisać, zapisać, spisać, dopisać, napisać należą do sześciu różnych leksemów. Warto zauważyć, że także w słownikach polskich pary sufiksalne ą . zazwyczaj opisane w jednym artykule hasłowym, podczas gdy człony paiy prefiksalnej opisuje się w dwóch różnych artykułach. Niektóre pary prefiksalnc ni; i wykazują jednak żadnej różnicy znaczeniowej oprócz różnicy aspektu i pod tym względem podobne są do par sufiksalnych, np. szyć - uszyć, czytać - przeczytać pisać - napisać.

Odmienne stanowisko, zgodne z przyjętym w tej książce, zajmował od dawna Saloni (1976a), traktujący aspekt jako własność całych leksemów czasownikowych, a więc ich kategorię klasyfikującą. Do tego stanowiska przychylili się też autorzy Morfologii w wydaniu drugim. Przemawia za nim niewielka kategorialnośc aspektu (stosunkowo mało czasowników można połączyć w pary aspektowe, zwłaszcza w pary sufiksalne), a także brak symetrii semantycznej między formami niedokonanymi i dokonanymi (stosunkowo często w danym znaczeniu używane są wyłącznie lub przede wszystkim formy tylko jednego aspektu). Możemy na przykład przejechać lub przejeżdżać jakąś rzeczą po czymś (choćby żelazkiem po stole) i obie formy aspektowe są tu równorzędne. Natomiast o samochodzie powiemy raczej, że przejechał kogoś niż że przejeżdża kogoś. Ta druga forma możliwa jest tylko w użyciu iteratywnym (Codziennie samochody przejeżdżają pieszych) lub w praesens historicum (Nagle chłopak wybiega na ulicę i tu przejeżdża go samochód).

Funkcje semantyczne aspektu scharakteryzujemy w 10.4. Tu zwróćmy uwagę, że istnieją kryteria gramatyczne pozwalające rozpoznać aspekt czasownika. Pierwsze z czterech niżej wymienionych odwołuje się do odmiany czasowników, drugie, trzecie i czwarte - do ich łączliwości składniowej:

I Czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i przyszły złożony oraz imiesłowy na -ąc i -ący, czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty oraz imiesłów na -szy.

2.    Po tzw. czasownikach fazowych, typu ZACZĄĆ, SKOŃCZYĆ, PRZESTAĆ itp., używa się bezokolicznika tylko czasowników niedokonanych, por.

Zaczęło padać, nie: *Zaczęło napadać.

3.    Z niektórymi przysłówkami, np. CIĄGLE, NADAL, USTAWICZNIE, występują tylko czasowniki niedokonane, por. Ciągle coś mówił, nie:

*Ciągle coś powiedział.

4.    W konstrukcjach biernych z czasownikiem ZOSTAĆ używa się imiesłowu biernego tylko czasowników dokonanych, por. Dom został odbudowany, nie: *Dom został budowany.

Niektóre czasowniki są dwuaspektowe, gdyż spełniają kryteria wymagane dla każdego z aspektów, np.:

Król abdykował na rzecz swojego syna - dk

Kilka razy jut abdykował, a potem wracał na tron - ndk

Ewakuowawszy ludność wsi. Żołnierze wrócili po zwierzęta - dk

Ewakuując ludność wsi, Żołnierze nie zapomnieli o zwierzętach - ndk

Nie uważamy natomiast za dwuaspektowe czasowników takich, jak POCHODZIĆ 1 'wywodzić się (od czegoś)' (aspekt niedokonany) i POCHODZIĆ2 ‘spędzić (jakiś czas) na chodzeniu' (aspekt dokonany). Ze względu na różnicę w ich znaczeniu i łączliwości składniowej traktujemy je jako dwa różne leksemy homonimiczne o różnej wartości kategorii aspektu.

Niektóre czasowniki - tzw. imperfectfra tantum - nie mają odpowiedników dokonanych (np. BYĆ, MIEĆ, MÓC). Niektóre inne - tzw. perfectiva tantum - nie mają odpowiedników niedokonanych (np. OWDOWIEĆ, RUNĄĆ, USZCZKNĄĆ, UŚWIERKNĄĆ). Dla wielu czasowników niedokonanych jedynym odpowiednikiem dokonanym, często tylko potencjalnym, jest czasownik na po-, wskazujący na trwanie czynności przez jaldś czas, np. POTEORETYZOWAĆ

(trochę, chwilę itp.), lub czasownik o strukturze na- się, wskazujący na nasycenie_

sprawcy daną czynnością, np. NAIMPREZOWAĆ SIĘ (do woli).    Ufo

6.4. Problem strony

Tradycyjne rozróżnienie strony czynnej (myć), biernej (być mytym) i zwrotnej (myć się) nie obowiązuje w nowszych gramatykach. Morfologia rozróżnia tylko stronę czynną i bierną, ale ich opozycji nie traktuje jako fleksyjną, lecz jako syntaktyczną. Także w Składni współczesnego języka polskiego (Saloni, Świdzióski 1985) nie uważa się strony za kategorię fleksyjną czasowników, a tzw. formy bierne traktuje się jako konstrukcje składniowe, czyli połączenia form dwóch