Wykłady z polskiej fleksji8

98 Przegląd leksemów odmiennych (yęrhu i

6.3. Problem aspektu

W tej książce aspekt traktujemy jako kategorię klasyfikującą czasowników a więc czasownik niedokonany i czasownik dokonany uważamy za dwa różno leksemy. Niektórzy gramatycy sądzą jednak, że czasowniki odmieniają się prze/ aspekt, a więc, że formy dokonane i odpowiadające im formy niedokonane należą do tego samego leksemu. Przy takim podejściu rzeczą kluczową jest ustalenio które dokładnie formy dokonane i niedokonane odpowiadają sobie, a więc pili wyglądają pary aspektowe.

O odmianie przez aspekt można mówić w odniesieniu do par sufiksalnych, takich jak: przepisać - przepisywać, lub w odniesieniu do par prefiksalnych, takich jak pisać - przepisać. Zazwyczaj prefiks wnosi oprócz zmiany aspektu równic pewną zmianę znaczenia, por. przepisać, zapisać, spisać, dopisać, napisać i in, Dlatego na ogół odmianę czasownika przez aspekt ogranicza się do pa sufiksalnych. Tak jest np. w pierwszym wydaniu Morfologii, gdzie form; przepisać i przepisywać należą do jednego czasownika i różnią się wartości) kategorii aspektu (pierwsza jest dokonana, druga niedokonana), podczas gdy form pisać, przepisać, zapisać, spisać, dopisać, napisać należą do sześciu różnyc leksemów. Warto zauważyć, że także w słownikach polskich pary sufiksalnc zazwyczaj opisane w jednym artykule hasłowym, podczas gdy człony pai prefiksalnej opisuje się w dwóch różnych artykułach. Niektóre pary prefiksalne nil wykazują jednak żadnej różnicy znaczeniowej oprócz różnicy aspektu i pod ty względem podobne są do par sufiksalnych, np. szyć - uszyć, czytać - przeczytai pisać - napisać.

Odmienne stanowisko, zgodne z przyjętym w tej książce, zajmował od dawil Saloni (1976a), traktujący aspekt jako własność całych leksemów czasownikowyc a więc ich kategorię klasyfikującą. Do tego stanowiska przychylili się też autor/; Morfologii w wydaniu drugim. Przemawia yk nim niewielka kategorialnoi aspektu (stosunkowo mało czasowników można połączyć w pary aspektowi zwłaszcza w pary sufiksalne), a także brak symetrii semantycznej między forma niedokonanymi i dokonanymi (stosunkowo często w danym znaczeniu używane wyłącznie lub przede wszystkim formy tylko jednego aspektu). Możemy przykład przejechać lub przejeżdżać jakąś rzeczą po czymś (choćby żelazkiem | stole) i obie formy aspektowe są tu równorzędne. Natomiast o samochód/' powiemy raczej, że przejechał kogoś niż że przejeżdża kogoś. Ta druga forr możliwa jest tylko w użyciu iteratywnym (Codziennie samochody przejeżdżaj pieszych) lub w praesens historicum (Nagle chłopak wybiega na ulicę i lii przejeżdża go samochód).

Funkcje semantyczne aspektu scharakteryzujemy w 10.4. Tu zwróćmy uwag że istnieją kryteria gramatyczne pozwalające rozpoznać aspekt czasownika. Pierwsi z czterech niżej wymienionych odwołuje się do odmiany czasowników, drugi trzecie i czwarte - do ich łączliwości składniowej:

l Czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i przyszły złożony oraz imiesłowy na -ąc i -ący, czasowniki dokonane inają czas przyszły prosty oraz imiesłów na -szy.

’ Po tzw. czasownikach fazowych, typu ZACZĄĆ, SKOŃCZYĆ, PRZESTAĆ' itp., używa się bezokolicznika tylko czasowników niedokonanych, por. Aiczęło padać, nie: * Zaczęło napadać.

t Z niektórymi przysłówkami, np. CIĄGLE, NADAL, USTAWICZNIE, występują tylko czasowniki niedokonane, por. Ciągle coś mówił, nie: * Ciągle coś powiedział.

I W konstrukcjach biernych z czasownikiem ZOSTAĆ używa się imiesłowu biernego tylko czasowników dokonanych, por. Dom został odbudowany, nie: *Dom został budowany.

Niektóre czasowniki są dwuaspektowe, gdyż spełniają kryteria wymagane dla każdego z aspektów, np.:

k roi abdykował na rzecz swojego syna - dk kilka razy już abdykował, a potem wracał na tron - ndk I wakuowawszy ludność wsi, żołnierze wrócili po zwierzęta - dk I wakuując ludność wsi, żołnierze nie zapomnieli o zwierzętach - ndk

NU' uważamy natomiast za dwuaspektowe czasowników takich, jak POCHODZIĆ I Wywodzić się (od czegoś)’ (aspekt niedokonany) i POCHODZIĆ2 ‘spędzić (jakiś iHMlft) na chodzeniu’ (aspekt dokonany). Ze względu na różnicę w ich znaczeniu t lt|4 z.liwości składniowej traktujemy je jako dwa różne leksemy homonimiczne " tó/nrj wartości kategorii aspektu.

Niektóre czasowniki - tzw. imperfectiva tantum - nie mają odpowiedników •"knnanych (np. BYĆ, MIEĆ, MÓC). Niektóre inne - tzw. perfectiva tantum nie mają odpowiedników niedokonanych (np. OWDOWIEĆ, RUNĄĆ, • IN/< Y.KNĄĆ, UŚWIERKNĄĆ). Dla wielu czasowników niedokonanych jedynym •l|*)wiednikiem dokonanym, często tylko potencjalnym, jest czasownik na po .

Ku/tijący na trwanie czynności przez jakiś czas, np. POTEORETYZOWAĆ Iffllibę, chwilę itp.), lub czasownik o strukturze na- się, wskazujący na nasycenie IJpWcy daną czynnością, np. NA1MPREZOWAĆ SIĘ (do woli).

<».4. Problem strony

Tradycyjne rozróżnienie strony czynnej (myć), biernej (być mytym) i zwrotnej iHIjłć się) nie obowiązuje w nowszych gramatykach. Morfologia rozróżnia tylko limu czynną i bierną, ale ich opozycji nie traktuje jako flcksyjną, lecz jako v ni. it tyczną. Także w Składni współczesnego języka polskiego (Saloni, Świdziriski MbO) nie uważa się strony za kategorię fleksyjną czasowników, a tzw. formy •ilu nr traktuje się jako konstrukcje składniowe, czyli połączenia form dwóch