Wykłady z polskiej fleksji4

70 Przegląd leksemów odmiennych (nominał

11.    Podaj formy predykatywne przymiotników: GOTOWY, MIŁOŚCIWY. PEŁNY WESOŁY, WINNY.

12.    Jak sądzisz, czy formy najpierwszy, najprzeróżniejszy, najprzewielebniejszy, najrdzen niejszy, najrozmaitszy, najróżniejszy, najskrytszy reprezentują stopień najwyższy przymiotników PIERWSZY, PRZERÓŻNY. PRZEWIELEBNY itd. Jeśli nie, to jaki jest ich status gramatyczny?

13.    Dlaczego zdanie Spotkałem tam jednego studenta jest dwuznaczne? Zauważ, źc dwuznaczność znika, gdy przed słowem jednego umieścisz słowo tylko albo takiego Posługując się tymi przykładami, powiedz, jakie leksemy może reprezentować słowo jeden i do jakich części mowy one należą.

14.    Jaki leksem reprezentują formy tysiąc i tysiąca w następujących zdaniach? Jak brzmi jego forma kanoniczna i do jakiej części mowy on należy?

(a)    Cały wieczór graliśmy w tysiąca.

(b)    W kościele hylo co najmniej pól tysiąca wiernych.

(c)    Każdy barak mieści około tysiąca osób.

(d)    W pracy było jak zwykle tysiąc spraw do załatwienia.

(e)    Pierwszy tysiąc żołnierzy opuścił Polskę.

(f)    Tysiące ludzi spędza wakacje nad morzem.

15.    Jaki jest rodzaj gramatyczny rzeczowników CAŁUS, WIRUS. ŚWIRUS, PRZYMUS. PRYMUS?

16.    Uzasadnij, że ANIOŁ i DIABEŁ są rzeczownikami dwurodzajowymi.

17.    Jaki jest rodzaj gramatyczny rzeczownika SYF? Zauważ, że jest on zależny od znaczenia.

Tematy do dalszych studiów

Liczne przymiotniki są podstawą wyrażeń z przyimkiem po. które nazywają sposób robienia czegoś, właściwy jakiejś osobie, rzadziej zwierzęciu, i pod względem gramatycznym mogą być kwalifikowane jako przysłówki, np. po polsku, po niemiecku, po ojcowsku, po bratersku, po chamsku, po matczynemu, po chłopięcemu. Wiele takich przysłówków zostało zanotowanych w słownikach, ale jeszcze więcej jest takich, które mają charakter potenejalny i mogą być tworzone niemal kategorialnie, np. po szewsku ‘w sposób właściwy szewcom', po gwiazdorsku ‘w sposób właściwy gwiazdorom’, po gęsiemu ‘w sposób właściwy gęsiom'.

1.    Opisz dokładniej zakres przymiotników, od których tworzone są wyrażenia przysłówkowe wskazanego rodzaju. Jaka jest wspólna cecha semantyczna tych przymiotników'.' Czy można wyróżnić wśród nich jakieś charakterystyczne grupy? Skorzystaj z podręczników słowotwórstwa i słowników.

2.    Sformułuj reguły tworzenia form typu po polsku, po matczynemu od przymiotników.

3.    Zastanów się nad możliwością włączenia form typu po polsku, po matczynemu do paradygmatów przymiotnikowych. Zauważ, że będzie to wymagać wprowadzenia dodatkowei kategorii fleksyjnej przymiotników. Jaką nazwę dla niej zaproponujesz?

5. Przegląd leksemów odmiennych

(pronomina)

Zaimki stanowią stosunkowo nieliczną i zróżnicowaną część mowy. definiowaną im podstawie kryteriów znaczeniowych, a nie gramatycznych. Dlatego trudno je iM/ywać klasą gramatyczną wyrazów.

W rozdziale tym opiszemy cechy konstytutywne zaimków, dokonamy ich klasyfikacji i przeglądu zaimków poszczególnych klas. Omówimy przyczyny ■ llminowania zaimków ze współczesnych opisów gramatycznych i jego konsek-wi in je.

5.1. Cecha konstytutywna zaimków - deiktyczność

Cechą konstytutywną zaimków jest ich deiktyczność, czyli zdolność wskazywaniu rożnych elementów sytuacji językowej lub wypowiedzi. Ze względu na to, na co Wulwizujc zaimek, możemy mówić o wskazywaniu sytuacyjnym lub tekstowym.

Zc wskazywaniem sytuacyjnym mamy do czynienia np. w zdaniu: To jest /'OAu Kultury, któremu może towarzyszyć odpowiedni gest. Ze wskazywaniem A kslowym spotykamy się w zdaniu: Ma on 234 metry wysokości, gdzie słowo on •ukazuje na ten sam obiekt, do którego odnosi się wyrażenie Pałac Kultury użyte ¥t poprzednim zdaniu.

Wskazywanie sytuacyjne jest nazywane też indeksowym, a znaki językowe, klóie mu służą, w szczególności zaimki, nazywa się indeksami. Wskazywanie n listowe natomiast jest nazywane anaforycznym. W węższym sensie pojęcie iMiafory odnosi się jednak tylko do wskazywania wstecz, tak jak w podanym |»i/ykładzie, podczas gdy wskazywanie w przód nosi nazwę katafory, np. [ /ni hwycony jej powabem/Hipopotam błagał żabę (J. Brzechwa). Ze wskazaniem [ W przód mamy też do czynienia w zdaniach o szyku mniej nacechowanym, np. Kiedy pogoda na to pozwala, urządzamy sobie wycieczki za miasto. Natomiast nic w tyscy autorzy uznaliby za przykład katafory sytuacje, gdy zaimek znajduje się pi ml zdaniem podrzędnym względnym, którego treść wskazuje, np. Masz to. co I i Ai lałeś. Ona nie jest taka, jaka się wydaje, Wziął tyle, ile udźwignął. Każdy [ pin. uje tak, jak umie.