74411 Wykłady z polskiej fleksji4

90 Przegląd leksemów odmiennych (yerbul

Kobieta zarabiała praniem - gerundium

Muszę namoczyć pranie - rzeczownik

Znudziło się jej mieszkanie u ciotki - gerundium

Spodobało jej się mieszkanie ciotki - rzeczownik

Uwaga 3. Niekiedy traktuje się gerundia, niezależnie od stopnia ich lek sykalizacji, jako odrębne leksemy rzeczownikowe. Jest to stanowisko częsli w opracowaniach z zakresu słowotwórstwa.

6.2.4. Imiesłowy

Zazwyczaj wyróżnia się cztery typy imiesłowów, dwa przysłówkowe i dwi przymiotnikowe:

1.    przysłówkowy uprzedni: nieodmienny, tworzony tylko od czasowniki dokonanych, zakończony na -wszy po samogłoskach i -łszy po spółgłoskach:

napisawszy, zgniótłszy

2.    przysłówkowy współczesny: nieodmienny, tworzony tylko od czasowników niedokonanych, zakończony na -ąc:

pisząc

3.    przymiotnikowy czynny: odmienny jak przymiotnik, tworzony tylko <x czasowników niedokonanych, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiegi zakończony na -ący:

piszący, ...

4.    przymiotnikowy bierny: odmienny jak przymiotnik, tworzony od czasów ników obu aspektów, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiegt zakończony na -ny, rzadziej -ty:

pisany, ... napisany, myty, ... umyty, ...

Uwaga 1. Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiod niki - przez przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywność. W odróżnieniu o< przymiotników nie mają kategorii stopnia ani opozycji fonu predykalywnyi.ll i niepredykatywnych.

Uwaga 2. Prawie wszystkie imiesłowy tworzone są tylko od czasowników określonego aspektu. Wyjątkiem jest imiesłów przymiotnikowy bierny, który moż| być tworzony zarówno od czasowników dokonanych, jak i niedokonanych, ald bynajmniej nie od wszystkich. Mają go tylko tzw. czasowniki przechodnie nazwane tak kiedyś dlatego, że oznaczana przez nie czynność niejako przechod/ll na swój obiekt, wskazany dopełnieniem czasownika. Ważniejsza jednak oill pochodzenia nazwy jest dla nas inna cecha czasowników przechodnich, którą

'"u odmiany czasownika

" się jako ich cechę definicyjną. Otóż za pomocą imiesłowu biernego ' '"Minkijo czynne, np. Matka myje dziecko. można przekształcać w konstrukcje " "u np. Dziecko jest myte przez matkę. Operacja ta jest nazywana pasywizacją " " Inmsfurmacją bierną. W jej trakcie dopełnienie zdania, wskazujące na ¹ " ki . zynności, staje się podmiotem, a podmiot, wskazujący na sprawcę czynności,

' być wskazany dopełnieniem o postaci przez+B (jak w powyższym przy-' *'"t/|i‘ i, rzadziej narzędnikiem (np. Woda zalała pola - Pola zostały zalane wodą).

• >o<ć trudno określić semantyczne warunki, jakie powinien spełniać czasownik liodni (zob. Morfologia 1998: 195), łatwiej natomiast podać warunki *"'"mityczne, które muszą być spełnione, aby dany czasownik należał do ¹• liodnich. Otóż czasownik taki musi się łączyć z podmiotem w mianowniku ' ' 'id/lt dopełnieniem w dopełniaczu, bierniku lub narzędniku, np.:

Nadeszły zmiany, których oczekiwali. - Nadeszły oczekiwane przez nich zmiany.

V»ileg .usypał ulice. - Ulice zostały zasypane śniegiem.

I''iit\twem rządzili królowie elekcyjni. - Państwo było rządzone przez królów elekcyjnych.

"I In warunki konieczne, ale niedostateczne, tzn. wśród spełniających je czasowników są takie, które nie mają imiesłowu biernego. Trudno niekiedy wyjaśnić, "'kh 11 tego powody, np. dlaczego POSIADAĆ jest czasownikiem przechodnim,

¹ Mil (' nie (por. posiadany przez nich majątek i niepoprawne: *miany przez nich '"Kllltik).

(Iwaoa 3. Wśród form odczasownikowych na -ny i -ty jest wiele takich, które l"il/ącu przypominają imiesłów bierny, ale po bliższej analizie okazuje się, że nim "li¹ mi i muszą być kwalifikowane jako przymiotniki. Szczególnie należy zwrócić •iwugę na dwie kategorie słowotwórcze przymiotników, które umownie nazwiemy IiiiIi '.lownmi czynnymi rezultatywnymi i imiesłowami biernymi rezultatywnymi.

I lo pierwszej z nich należą przymiotniki typu najedzony ‘taki, który się najadł’ lub mwii i /mięty ‘taki, który się uśmiechnął’, tworzone od czasowników dokonanych. Do illii|||i’| należą przymiotniki typu malowany (dzbanek) lub wyplatany (fotel), tworzone ul i’/,lutowników niedokonanych, ale mające znaczenie dokonane (malowany Mi nu k icst już faktycznie pomalowany, wyplatany fotel jest już wypleciony). Oba * V|przymiotników nazywają rezultat czynności, ale o ile pierwsze odnoszą się do |u| sprawcy, o tyle drugie odnoszą się do jej obiektu (zob. Bańko 2001: 249-260),

Uwaoa 4. Niektórzy autorzy (np. Tokarski 1973) wśród imiesłowów wyróżniają |* »M /<• tzw, imiesłów przymiotnikowy przeszły o zakończeniu -ty. np. zmurszały i/ilrll), osz,tdały (tłum), zgorzkniały (starzec). Tworzy się go od niezbyt licznych i oi .owników dokonanych, dlatego słuszniej traktować go jako przymiotnik. Nawiasem mówiąc, imiesłowy przymiotnikowe przeszłe należą do tej samej kitli goili słowotwórczej, co imiesłowy czynne rczultatywnc (por. uwaga 3 wyżej), li li /nuczenic katcgorialnc jest bowiem takie samo, a czasem nawet formy na -ły i u/ywanc zamiennie obok form na -ny lub -ty, np. zmarzły i zmarznięty, zeschły I i • hnięty, zwiędły i zwiędnięty.