Wykłady z polskiej fleksji2

86 Przegląd leksemów odmiennych (pronominaI

Ważniejsze terminy

Deiktyczność - zdolność niektórych wyrazów, w szczególności zaimków, do wskazywani;! pewnych elementów sytuacji językowej lub wypowiedzi.

Indeksy - znaki językowe o funkcji wskazującej, używane do wskazywania elementów sytuacji językowej, często w połączeniu z gestem. Są to przede wszystkim zaimki i nazwy własne, prócz nich np. wyrazy typu WCZORAJ, a także wartości niektórych kategorii fleksyjnych, np. czasu.

Anafora - wskazywanie tekstowe wstecz, na wyrażenie użyte wcześniej w tekście, w przeciwieństwie do katafory.

Katafora - wskazywanie tekstowe w przód, w przeciwieństwie do anafory.

Akcentowość - kategoria fleksyjna zaimków JA, TY, ON i zwrotnego SIĘ, mająca dwie wartości: forma akcentowana, forma nieakcentowana.

Poprzyimkowość - kategoria fleksyjna zaimków JA, TY i ON, mająca dwie wartości forma poprzyimkowa, forma niepoprzyimkowa.

Ćwiczenia

1.    Pogrupuj następujące zaimki ze względu na kryterium sybstytucyjności: BEZ LIKU, CAŁY, COKOLWIEK, COŚ, CZEMU, CZYJ, DOKĄDKOLWIEK. GDZIEŚ. ICH. JA, KAŻDY, KIEDY INDZIEJ, KILKANAŚCIE, KTÓRĘDY. MAŁO. NASZ, NIC,, NIGDZIE, OBA, OWO, ÓWDZIE, PEWIEN, SIAK. SIĘ. SWÓJ. TAM, TAMTO, TEN, TROCHĘ, TROSZEŃKĘ, TYLEŻ, WIELE, WSZELKI, WSZYSTKO.

2.    Pogrupuj następujące zaimki ze względu na kryterium deiktyczności: TAK1Ż, WASZ, MY. COŚ, ŻADEN, PO CO, ILEKOLWIEK. Uwaga: celowo wybraliśmy tu przykłady, których kwalifikacja jest jednoznaczna.

3.    W następujących zdaniach występują formy zaimków pytajnych i względnych. Które z nich są pytąjne, a które względne?

(a)    Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga:/Lam, czego rozum nie złamie. (A. Mickiewicz)

(b)    Rośnij kwiecie wysoko, /Jak pan leży głęboko; Jak pan leży głęboko. /Tak ty rośni) wysoko. (A. Mickiewicz)

(c)    Kto nie dotknął ziemi ni razu,/Ten nigdy nie może być tv niebie. (A. Mickiewicz)

(d)    Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. (J. Słowacki)

(e)    Nikt opisać nie potrafi,/Jaki ve szkole powstał zamęt,/Gdy na lekcji geografii/Nagle wylał się atrament. (J. Brzechwa)

(0 Lustereczko, powiedz przecie, kto jest najpiękniejszy w świecie. (Bracia Grimm)

4.    Które z następujących zdań zawierają zaimek względny GDZIEKOLWIEK, a które homonimiczny zaimek nieokreślony?

(a)    Wygód nie lubił, sypiał gdziekolwiek.

(b)    Gdziekolwiek się znalazł, zwracał na siebie uwagę.

(c)    Nie wiemy, czy gdziekolwiek poza naszą planetą powstało tycie.

5.    W następującym tekście występują różne słowa się. Które z nich reprezentują zaimek zwrotny lub leksemy pochodne, które zaimek nieokreślony, a które morf czasownikowy’’

Koticzy się niedziela i opuszcza cię dobry humor? Nie martw się! Połóż się wcześnie i dała ze

się wyśpij. Rano wstali, umyj się, ubierz się i udaj się do pracy. Nie pil czterech kaw dziennie

i nie pal - nie powinno się palić! Pociesz, się, te niedługo z,iufw będzie sobota

l'i u luj przykłady zastosowania wszystkich czterech form D, lp, m zaimka ON.

I'nilqj przykłady zastosowania obu fonu B, Im, ż zaimka ON. Każdej z nich użyj dwukrotnie: raz w pozycji akcentowanej, raz w pozycji nieakcentowanej.

• I"" ''•idź tabelę zaimków podzieloną pionowo ze względu na kryterium substytucyjnośei, i poziomo ze względu na kryterium deiktyczności. Wpisz do niej leksemy zaimkowe wymienione w tym rozdziale i inne, które sobie przypomnisz. Zwróć uwagę, czy u ./ystkie pola tabeli będą wypełnione i które bardziej, a które mniej, u i ilwórz jakąkolwiek książkę i czytając zwracaj uwagę na zaimki. Czy uwzględniłeś je |ii/ w tabeli w ćwiczeniu 8? Jeśli nie, wpisz je w odpowiednie miejsca tabeli. Zwróć uwugę na to, jakie zaimki występują w tekście najczęściej.

t ■ unity tlo dalszych studiów

W którym przypadku użyto formy zaimka NIC w zdaniu: Ja nic nie widziałem'? Czym lo/lil iię dystrybucja obocznych form nic i niczego? Weź pod uwagę ich połączenia t fd/ryymi częściami mowy. Sprawdź swoją odpowiedź w Innym słowniku języka polskiego.

*

I l/.upelnij paradygmaty zaimków JA, TY, ON i SIĘ, uwzględniając opozycje akccn-Ittwotci i poprzyimkowości nawet tam, gdzie są one zneutralizowane. Zauważ, że tak tt»/> /cgółowionę paradygmaty będą defektywne: w niektórych klatkach brak będzie uli ikinitowanych form poprzyimkowych, w innych - brak będzie form niepoprzyimkowych. MII nie wiesz, czy mianownik może wystąpić po przyimku, rozważ zdania typu: Jest wiele Win w większych niż Warszawa.

*

litkie argumenty przemawiają za tym, aby leksemy PAN, PANI i PAŃSTWO traktować

zaimki osobowe? Pomyśl o jeszcze innych leksemach, które można by traktować w taki Ipinóh, np. KSIĄDZ. Sięgnij do artykułu Huszczy (2000).

*

/godnie z pewnym tradycyjnym poglądem nazwy własne nie mają znaczenia, lecz )»tlvnie wskazują osoby, miejsca lub rzeczy. Jeśli tak jest w istocie, to deiktyczność nie fcy.lun za, aby odróżnić zaimki od nazw typu Jan /// Sobieski, Warszawa lub Gazda Wyborcza. Być może jednak funkcja deiktyczna realizuje się inaczej w wypadku nazw a la mych niż zaimków? Zastanów się też, czy przytoczony wyżej pogląd w sprawie nazw wi nnych jest słuszny. Pomoże ci w tym wstęp do Słownika nazw własnych Grzeni (2002).