61743 P1060863 (2)

86

-—______________ Przegląd łeksemów odmiennych (pronomina\

Ważniejsze terminy

Deiktyeznosć zdolność niektórych wyrazów, w szczegółnoki zaimków, do wskazywany pewnych elementów sytuac|i językowej lub wypowiedzi.

Indeksy znaki językowe o funkcji wskazującej, używane do wskazywania elementów sytuacji językowej, często w połączeniu z gestem. Są to przede wszystkim zaimki i nazwy własne, prócz nich np wyrazy typu WCZORAJ, a także wartości niektórych kategom fleksyjnych, np czasu

Anafora wskazywanie tekstowe wstecz, na wyrażenie użyte wcześniej w tekście w przeciwieństwie do katafory.

Katnforn - wskazywanie tekstowe w przód, w przeciwieństwie do anafory

Akcentów ość - kategona fleksyjna zaimków JA, TY, ON i zwrotnego SIĘ, mająca dw* wartości forma akcentowana, forma nieakcentowana.

Poprzyimkowość - kategona fleksyjna zaimków JA. TY i ON, mająca dwie wartości forma poprzyimkowa, forma niepoprzyimkowa.

Ćwiczenia

1. Pogrupuj następujące zaimki ze względu na krytenum sybstytucyjności: BEZLIKI CAŁY. COKOLWIEK, COŚ. CZEMU, CZYJ, DOKĄDKOLWIEK, GDZIEŚ, ICH, JĄ KAŻDY. KIEDY INDZIEJ, KILKANAŚCIE, KTÓRĘDY, MAŁO. NASZ, NIC NIGDZIE, OBA, OWO, ÓWDZIE, PEWIEN, SIAK, SIĘ, SWÓJ, TAM, TAMTO, TEN TROCHĘ, TROSZEŃKĘ. TYLEŻ, WIELE, WSZELKI, WSZYSTKO.

2 Pogrupuj następujące zaimki ze względu na kryterium deiktyczności: TAKIŻ, WASZ MY, COŚ, ŻADEN, PO CO, ILEKOLWIEK. Uwaga: celowo wybraliśmy tu przykłady, których kwalifikacja jest jednoznaczna.

3.    W następujących zdaniach występują formy zaimków pytajnych i względnych. Które z nich są pytajne. a które względne?

(a)    Tam sięgaj, gdzie wzrok me sięga;/Łam, czego rozum me złamie. (A. Mickiewicz)

(b)    Rośni) kwiecie wysoko, /Jak pan leży głęboko; Jak pan lety głęboko./Tak ty rotę wysoko. (A. Mickiewicz)

(c)    Kto me dotknął ziemi m razu,/Ten nigdy nie może być w niebie. (A Mickiewicz)

(d)    Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. (J. Słowacki) j

(e)    Nikt opisać me potrafi,/Jaki w szkole powstał zamęt, /Gdy na lekcji geografii/Nafi wylał się atrament. (J. Brzechwa)

(f)    Lustereczko, powiedz przecie, kto jest najpiękniejszy w śwtecie. (Bracia Grimm)

4.    Które z następujących zdań zawierają zaimek względny GDZIEKOLWIEK, a które homonimiczny zaimek nieokreślony?

(a)    Wygód nu lubił, sypiał gdziekolwiek.

(b)    Gdziekolwiek się znalazł, zwracał na siebie uwagę.

(c)    Nie wiemy, czy gdziekolwiek poza naszą planetą powstało tycie.

5.    W następującym tekście występują różne słowa się. Które z nich reprezentują zaimek < zwrotny lub leksemy pochodne, które zaimek nieokreślony, a które morf czasownikowy"

Kończy się niedziela i opuszcza cię dobry humor ? Nie martw się! Połóż się wcześnie i dukt

się wyśpij Rano wstań, umyj się, ubierz się i udaj się do pracy. Nie pij czterech kaw diitm

i nie pal - nie powinno się palić! Pociesz się, te niedługo znów będzie sobota

6 Podaj przykłady zastosowania wszystkich czterech form D. lp. m zaimka ON

7. Podaj przykłady zastosowania obu form B, Im, ż zaimka ON Każdej z nich użyj dwukrotnie raz w pozycji akcentowanej, raz w pozycji meakcentowanej.

8    Sporządź tabelę zaimków podzieloną pionowo ze względu na kryterium substytucyjności, a poziomo ze względu na kryterium deiktycznosci Wpisz do mej leksemy zaimkowe wymienione w tym rozdziale i inne, które sobie przypomnisz. Zwróć uwagę, czy wszystkie pola tabeli będą wypełnione i które bardziej, a które mniej

9    Otwórz jakąkolwiek książkę i czytając zwracaj uwagę na zaimki Czy uwzględniłeś je już w tabeli w ćwiczeniu 8? Jeśli nie, wpisz je w odpowiednie miejsca tabeli. Zwróć uwagę na to, jakie zaimki występują w tekście najczęściej

Tematy do dalszych studiów

W którym przypadku użyto formy zaimka NIC w zdaniu. Ja mc me hi działem! Czym różni się dystrybucja obocznych form nic i mczegoT Weź pod uwagę ich połączenia z różnymi częściami mowy. Sprawdź swoją odpowiedź w Innym słowniku języka polskiego.

*

Uzupełnij paradygmaty zaimków JA, TY, ON i SIĘ, uwzględniając opozycje akcen-towości i poprzyimkowośct nawet tam, gdzie są one zneutralizowane. Zauważ, że tak uszczegółowione paradygmaty będą defektywne^-. w niektórych klatkach brak będzie meakcentowanych form poprzyimkowych, w innych - brak będzie form niepoprzyimkowych. Jeśli nie wiesz, czy mianownik może wystąpić po przyimku, rozważ zdania typu Jest wiele miast większych niż Warszawa.

*

Jakie argumenty przemawiają za tym. aby leksemy PAN, PANI i PAŃSTWO traktować jako zaimki osobowe? Pomyśl o jeszcze innych leksemach, które można by traktować w taki sposób, np. KSIĄDZ. Sięgnij do artykułu Huszczy (2000).

*

Zgodnie z pewnym tradycyjnym poglądem nazwy własne me mają znaczenia, lecz jedynie wskazują osoby, miejsca lub rzeczy. Jeśli tak jest w istocie, to deiktyczność nie wystarcza, aby odróżnić zaimki od nazw typu Jan III Sobieski, Warszawa lub Gazeta Wyborcza. Być może jednak funkcja deiktyczna realizuje się inaczej w wypadku nazw własnych niż zaimków? Zastanów się też, czy przytoczony wyżej pogląd w sprawie nazw własnych jest słuszny. Pomoże ci w tym wstęp do Słownika nazw własnych Grzem (2002).