36825 Wykłady z polskiej fleksji2

66 Przegląd leksemów odmiennych (nominał

męskoosobowego, im wyższej liczby dotyczą, tym rzadziej są używane, i chód mc nie stoi na przeszkodzie, by powiedzieć np„ że Polacy byli piętnaści na mecie, powie się raczej, że Polacy zajęli piętnaste miejsce.

Liczebniki wielokrotne to leksemy: JEDNOKROTNY, DWUKROTNY, TRZY KROTNY itd.

Liczebniki wielorakie to leksemy: DWOJAKI, TROJAKI. CZWORAKI itd. Dość szybko przechodzą one ze sfery użyć zaświadczonych w tekstach do sfery użyć potencjalnych (por. mało realne, choć teoretycznie możliwe dziesięciorakie powody, aby się uczyć gramatyki).

Wszystkie te trzy typy liczebników odmieniają się jak przymiotniki - prze/, przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywność - nie przysługuje im jednak kategoria stopnia ani predykatywności. We współczesnych opisach gramatycznych zalicza się je przeważnie do przymiotników. Tak też będziemy je traktować w lej książce.

4.5. Problem rodzaju

Rodzaj jest kategorią fleksyjną przymiotników i innych wyrazów o odmianii przymiotnikowej, występują one bowiem w takim rodzaju, jaki przysługuje rzeczownikowi łączącemu się z nimi w zdaniu. Rzeczowniki nie odmieniają sit przez rodzaj, ale mają określony rodzaj, przysługujący leksemowi rzeczownikowetm jako całości. Będziemy mówić, że rodzaj jest kategorią klasyfikującą rzeczowników co oznacza, że dzieli on zbiór leksemów rzeczownikowych na klasy różniące sii rodzajem gramatycznym. Ogólnie definiuje się kategorię klasyfikującą dane części mowy jako podział zbioru jej leksemów na klasy o różnych własnościac gramatycznych. Więcej o kategoriach klasyfikujących w opozycji do kategori fleksyjnych mówi rozdział 9.

Spośród różnych kategorii imiennych rodzaj jest tą, w której gramatyka szkol n najbardziej różni się od uniwersyteckiej. W nauczaniu szkolnym przyjmuje się trz) rodzaje w liczbie pojedynczej (męski, żeński, nijaki) i dwa w liczbie mnogie (męskoosobowy, niemęskoosobowy). W nauczaniu wyższym zazwyczaj operuj się pięcioma rodzajami (Mańczak 1956), a czasem nawet dziewięcioma (Salon 1976b, Saloni, Świdziński 1985).

Co jest podstawą szkolnej klasyfikacji rodzajowej? Jest nią łączliwoś rzeczowników z przymiotnikami, por.:

M, lp: dobry chłopiec, pies, stół - dobra dziewczyna - dobre dziecko

M, lm: dobrzy chłopcy - dobre psy, stoły, dziewczyny, dzieci,

i czasownikami, por.:

przesz, lp: z.nalaz.ł się chłopiec, pies, stół - znalazła się dziewczyna znalazło się dziei kii

przesz, lm: znaleźli się chłopcy - znalazły się psy, stółv. dziewczyny, dzieci

' ni ważmy, że na wyróżnienie takich właśnie rodzajów ma wpływ wybór mii inownika i czasu przeszłego jako form diagnostycznych. W czasie teraźniejszym i pi/ys/.łym prostym opozycje rodzajowe są zneutralizowane:

ill pr/.ysz, lp: znajdzie się chłopiec, pies, siół, dziewczyna, dziecko ilk. przysz, lm: znajdą się chłopcy, psy, stoły, dziewczyny, dzieci

I up. w dopełniaczu większość opozycji rodzajowych się neutralizuje, co iiii'1'lohy stanowić podstawę wyróżnienia dwóch rodzajów w liczbie pojedynczej iii ii.kiego i nieżeńskiego) oraz jednego w liczbie mnogiej:

I». lp: dobrego chłopca, psa, stołu, dziecka - dobrej dziewczyny |i Im: dobrych chłopców, psów, stołów, dziewczyn, dzieci

u, /ywiście jednak nie chodzi o to, by ukrywać opozycje rodzajowe, lecz by je n|,mtiiać. Okazuje się, że największą ich liczbę pozwala wydobyć biernik:

II lp (Widzę) dobrego chłopca, psa - dobry stół - dobrą dziewczynę - dobre dziecko li Im: (Widzę) dobrych chłopców - dobre psy, stoły, dziewczyny, dzieci

luk widać, moglibyśmy mówić o czterech rodzajach w liczbie pojedynczej i dwóch tv lit /hic mnogiej, lecz relatywizacja rodzaju rzeczownika do jego liczby gimiialyczncj jest niewygodna. Na pytanie, jaki jest rodzaj danego Ickscmu /iiwnikowcgo, lepiej mieć jedną odpowiedź niż mówić: „w liczbie pojedynczej mim im rodzaj taki, a w liczbie mnogiej owaki”. Dlatego skrzyżujemy teraz, dwa piiiI/iHły rodzajowe, które ujawniliśmy w bierniku, i otrzymamy pięć rodzajów: lllfiilinosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy, żeński, nijaki. Wyniki przed-tłiiwin Itibola 3.

Tabela 3. Pięć rodzajów rzeczownika

CHŁOPIEC	PIES	STÓŁ	DZIEWCZYNA	DZIECKO
dobrego	dobrego	dobry	dobrą	dobre
dobrych	dobre	dobre	dobre	dobre
mos	mzw	mrz	ż	n

/ każdym rodzajem związane są dwie pary form przymiotnikowych w bierniku: i im dobrego dobrych, para dobrego - dobre itd. Rodzaj danego rzeczownika iliiiSitn teraz rozpoznać na podstawie lego, która para form przymiotnikowych mu piryulugujc.

W tabeli nie przewidzieliśmy oddzielnego miejsca dla rzeczowników pluralc Mtlilliiii, gdyż ze względu na swoją lączliwość z przymiotnikami mają one albo inibiil tnęskoosobowy (np. RODZICE ‘ojciec i matka’, ANDRZEJOWIE 'Andrzej * Joną . WUJOSTWO, MAKINES), albo znacznie częściej niemęskoosohowy tup DRZWI, TARAPATY. WARCAMY).