P1060869 (2)

66 Przegląd leksemów odmiennych fnoim^

męskoosobowego, im wyższej liczby dotyczą, tym rzadziej są używane, i choć m nie stoi na przeszkodzie, by powiedzieć np., że Polacy byli piętnaści na tn_e(l( powie się raczej, żc Polacy zajęli piętnaste miejsce.

Liczebniki wielokrotne to leksemy: JEDNOKROTNY, DWUKROTNY, TR^y KROTNY ltd.

Liczebniki wielorakie to leksemy: DWOJAKI, TROJAKI, CZWORAKI uh Dość szybko przechodzą one ze sfery utyć zaświadczonych w tekstach do |W użyć potencjalnych (por. mało realne, choć teoretycznie możliwe dziesięciorofa, powody, aby się uczyć gramatyki).

Wszystkie te trzy typy liczebników odmieniają się jak przymiotniki -przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywggść - nie przysługuje im jedną kategoria stopnia ani predykatywności. We współczesnych opisach gramatyczny# zalicza się je przeważnie do przymiotników. Tak też będziemy je traktować w iq książce.

4.5. Problem rodzaju

Rodzaj jest kategorią fleksyjną przymiotników i innych wyrazów o odmian przymiotnikowej, występują one bowiem w takim rodzaju, jaki przysługuj rzeczownikowi łączącemu się z nimi w zdaniu. Rzeczowniki nie odmieniają są przez rodzaj, ale mają określony rodzaj, przysługujący leksemowi rzeczownikowemu jako całości. Będziemy mówić, że rodzaj jest kategorią klasyfikującą rzeczowników, co oznacza, że dzieli on zbiór leksemów rzeczownikowych na klasy różniące są rodzajem gramatycznym. Ogólnie definiuje się kategorię klasyfikującą danej części mowy jako podział zbioru jej leksemów na klasy o różnych własnością# gramatycznych. Więcej o kategoriach klasyfikujących w opozycji do kategon fleksyjnych mówi rozdział 9.

Spośród różnych kategorii imiennych rodzaj jest tą, w której gramatyka szkolą najbardziej różni się od uniwersyteckiej. W nauczaniu szkolnym przyjmuje się trzy rodzaje w liczbie pojedynczej (męski, żeóski, nijaki) i dwa w liczbie mnogiej (męskoosobowy, niemęskoosobowy). W nauczaniu wyższym zazwyczaj operuje się pięcioma rodzajami (Mańczak 1956), a czasem nawet dziewięcioma (Salon 1976b, Salom, Świdzióski 1985).

Co jest podstawą szkolnej klasyfikacji rodzajowej? Jest nią łączliwofc rzeczowników z przymiotnikami, por.:

M, lp: dobry chłopiec, pies, stół - dobra dziewczyna - dobre dziecko

M, Im: dobrzy chłopcy - dobre psy, stoły, dziewczyny, dzieci,

i czasownikami, por,:

przesz, lp: znalazł się chłopiec, pies, stół - znalazła się dziewczyna - znalazło się dzieci*

przesz, lm: znalełli się chłopcy - znalazły się psy, stoły, dziewczyny, dzieci

Zauważmy, że na wyróżnienie takich właśnie rodzajów ma wpływ wybór mianownika i czasu przeszłego jako form diagnostycznych W czasie teraźniejszym i przyszłym prostym opozycje rodzajowe są zneutralizowane

dk, przysz, lp znajdzie się chłopiec, pies, stół, dziewczyna, dziecko dk, przysz. Im znajdą się chłopcy, psy, stoły, dziewczyny, dzieci

Także np. w dopełniaczu większość opozycji rodzajowych się neutralizuje, co mogłoby stanowić podstawę wyróżnienia dwóch rodzajów w liczbie pojedynczej (żeńskiego i me żeńskiego) oraz jednego w liczbie mnogiej

D, lp. dobrego chłopca, psa, stołu, dziecka - dobrej dziewczyny D, Im: dobrych chłopców, psów, stołów, dziewczyn, dzieci

Oczywiście jednak me chodzi o to, by ukrywać opozycje rodzajowe, lecz by je ujawniać. Okazuje się, że największą ich liczbę pozwala wydobyć biernik:

B, lp: (Widzę) dobrego chłopca, psa - dobry stół - dobrą dziewczynę - dobre dziecko B, Im: (Widzę) dobrych chłopców - dobre psy, stoły, dziewczyny, dzieci

Jak widać, moglibyśmy mówić o czterech rodzajach w liczbie pojedynczej i dwóch w liczbie mnogiej, lecz relatywizacja rodzaju rzeczownika do jego liczby gramatycznej jest niewygodna. Na pytanie, jaki jest rodzaj danego leksemu rzeczownikowego, lepiej mieć jedną odpowiedź niż mówić: „w liczbie pojedynczej ma on rodzaj taki, a w liczbie mnogiej owaki". Dlatego skrzyżujemy teraz dwa podziały rodzajowe, które ujawniliśmy w bierniku, i otrzymamy pięć rodzajów męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy, żeński, nijaki. Wyniki przedstawia tabela 3.

Tabela 3 Pięć rodzajów rzeczownika

	CHŁOPIEC	PIES	STÓŁ	DZIEWCZYNA	DZIECKO
Widzę	dobrego	dobrego	dobry	dobrą	dobre
	dobrych	dobre	dobre	dobre	dobre
	mos	mzw	mrz	ż	n

Z każdym rodzajem związane są dwie pary form przymiotnikowych w bierniku: para dobrego - dobrych, para dobrego - dobre itd. Rodzaj danego rzeczownika można teraz rozpoznać na podstawie tego, która para form przymiotnikowych mu przysługuje.

W tabeli nie przewidzieliśmy oddzielnego miejsca dla rzeczowników plurale tantum, gdyż ze względu na swoją łączliwość z przymiotnikami mają one albo rodzaj męskoosobowy (np. RODZICE ‘ojciec i matka', ANDRZEJOWIE ‘Andrzej z żoną’, WUJOSTWO, MARINES), albo - znacznie częściej - memęskoosobowy (np. DRZWI, TARAPATY, WARCABY).