Wykłady z polskiej fleksji6

94 Przegląd leksemów odmiennych (yerbu

dwie dodatkowe możliwości, np. (gdyby)m był pisał, (toby)m był pisał allm (gdyby)m pisał był, (toby)m pisał był.

Czasu zaprzeszłego używa się w języku książkowym w celu nazwaniu czynności, która odbyła się przed inną czynnością, wskazaną czasem przeszłym, np

Teresa Kociełłowa nie podupadła bynajmniej w tym związku, który mógł był ją pul wielu względami rozczarować. (M. Dąbrowska, Noce i dnie)

(...) do niej pojechał, córki folksdojcza Orłowskiego, którą rok wcześniej poznał b\i u waszego kuzynostwa (...). (W. Horwath, Seans)

Używa się go też w zdaniach złożonych warunkowych, zorganizowanych wokal spójnika GDYBY. JEŚLIBY lub JEŻELIBY, aby zaznaczyć, że warunek, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, nie został spełniony i że w konsekwencji nie zaszło zdarzenie, o którym mówi zdanie nadrzędne, np.:

Gdyby był doczekał do dwunastej, uwagi jego z pewnością nie uszedłby nie pozbawiam znaczenia wypadek. (B. Jasieński, Palę Paryż)

Przecież mógł był nie zginąć, gdyby nie siedział w tych przeklętych Puławach (J. Iwaszkiewicz, Sława i chwała)

Czasu zaprzeszłego można użyć ponadto w celu nazwania czynności dawno minionej - dużo wcześniejszej od chwili mówienia, ale niekoniecznie wcześniejszej niż inna czynność, o której mowa w zdaniu, np.:

A Vigilantius szukał właśnie poparcia dla dość szalonego przedsięwzięcia: chciał l>\ bowiem transkrybować Biblię w klasyczne metra. (J. Ziomek, Renesans)

We wszystkich tych funkcjach użycie czasu zaprzeszłego jest jednak niekonieczni! i może być uzasadnione jedynie względami stylistycznymi. Jeśli nie jest naszym celem książkowa stylizacja wypowiedzi, wystarczy użyć w zamian czasu przeszłego a następczość zdarzeń wskazać w razie potrzeby środkami leksykalnymi, np.:

(...) do niej pojechał, córki folksdojcza Orłowskiego, którą rok wcześniej pozna u waszego kuzynostwa (...).

Gdyby doczekał wtedy do dwunastej, uwagi jego z pewnością nie uszedłby ni pozbawiony znaczenia wypadek.

Jedynie w odmianie czasowników POWINIEN i WINIEN formy typu powinie nem był, winniście byli są czymś więcej niż stylistycznym ozdobnikiem. Dzięk temu, że jednoznacznie odnoszą się do przeszłości, mogą być z pożytkiem używane zamiast form typu powinienem, winniście, niejednoznacznych ze względu na swoje odniesienie czasowe. Jednak formy powinienem był, winniście byli itp, - choć zbudowane analogicznie do form czasu zaprzeszłego - nie mają znaczenia [ właściwego formom zaprzeszłym i dlatego będziemy je traktować jako reprezcn i tujące czas przeszły czasowników POWINIEN i WINIEN. Odmiana obu tych czasowników jest osobliwa, dlatego dalej zajmiemy się nią szczegółowo (zob. b.S) Więcej o semantyce kategorii czasu - zob. 10.2.

(• ’.5.2. Formy warunkowe

I ni my te odmieniają się przez czas, osobę, liczbę, rodzaj i deprecjatywność. ¹ *|n i/vi*jc rodzaju i deprecjatywności są częściowo zneutralizowane, jak w czasie /lyiti trybu orzekającego. Ze względu na kategorię czasu rozróżniamy formy i i /Ir i nieprzeszle trybu warunkowego.

I Formy nieprzeszle mogą być syntetyczne lub analityczne - zależy to od i li i iiia morfu -by-, który wraz z końcówką -(E)M może być dołączony do i ' mloimiesłowu, np. (On) pisałby (wiersze), (Ty) pisałbyś (wiersze), ale może leż lin osobnym słowem, np. (On) by pisał (wiersze), (Ty) byś pisał (wiersze). Podamy u 11|ilriw formy syntetyczne:

pisałbym (pisałabym, pisałobym)    pisalibyśmy (pisałybyśmy)

pisałbyś (pisałabyś, pisałobyś)    pisalibyście (pisałybyście)

pisałby (pisałaby, pisałoby)    pisaliby (pisałyby)

\ ii m/ formy analityczne:

bym pisał (bym pisała, bym pisało) byśmy pisali (byśmy pisały) byś pisał (byś pisała, byś pisało)    byście pisali (byście pisały)

b\ pisał (by pisała, by pisało)    by pisali (by pisały)

hillny I . i 2. osoby lp w rodzaju nijakim mają charakter potencjalny. O wyborze nilęil/y szykiem pisałby i by pisał - zob. 3.6.

Formy przeszłe trybu warunkowego są analityczne. Składają się ze słowa IKMlIkowcgo typu BYŁ, morfu -by-, końcówki -(E)M i pseudoimiesłowu. Ze Wględti na szyk komponentów można rozróżnić dwa warianty tych form. W częstszym z nich morf -by- z końcówką -(E)M jest dołączony do słowa I mklik owego, po czym następuje pseudoimiesłów:

bslhym pisał (byłabym pisała, byłobym pisało) bylibyśmy pisali (byłybyśmy pisały) byłbyś pisał (byłabyś pisała, byłobyś pisało) bylibyście pisali (byłybyście pisały) byłby pisał (byłaby pisała, byłoby pisało)    byliby pisali (byłyby pisały)

HliUl/'ej słowo posiłkowe występuje samodzielnie po słowie tożsamym z syn llfyt /i.ą formą nieprzeszłą trybu warunkowego:

pisałbym był (pisałabym była, pisałobym było) pisalibyśmy byli (pisałybyśmy były) pisałbyś był (pisałabyś była, pisałobyś było) pisalibyście byli (pisałybyście były) pisałby był pisałaby była, pisałoby było)    pisaliby byli pisałyby były)

Uwaoa. Rozróżnienie form nieprzeszłych i przeszłych w trybie warunkowym H<M w pewnym stopniu konwencjonalne. W istocie różnica między nimi dotyczy uli tylko czasu, w jakim mogłoby się odbywać dane zdarzenie, ale też możliwości |i |im zaistnienia: czas nicprzcszły trybu warunkowego pozwala mówić o zdarzeniach, klóir mogły, mogą lub będą mogły nastąpić, czas przeszły zaś służy mówieniu n I n /i niaeh. które mogły nastąpić, ale nic nastąpiły. Dobrze to obrazują przykłady: