69490 Wykłady z polskiej fleksji9

101

101

100

Przegląd leksemów odmiennych (yerbul^^Kkdyłniywy

leksemów. Jest tak dlatego, żc różnice między tzw. stroną czynną i bierną wyrażam    (graniczenia w odmianie czasowników niewłaściwych wynikają z pewnej ii li

są nie za pomocą środków morfologicznych, lecz leksykalno-składniowych. [ mnlillwości składniowej - otóż czasowniki te nie łączą się z podmiotem Wykładnikiem strony czynnej jest pojedyncza forma czasownikowa, np. Matka    mowniku. Gdyby mogły występować z pod miotem-mianownikiem, mogłyby

myje dziecko lub Matka umyła dziecko. Wykładnikiem strony biernej jest żalirż. odmieniać w pełnym zakresie, jak choćby czasownik FERMENTOWAĆ, konstrukcja złożona z imiesłowu biernego danego czasownika i formy czasowniki ^B^wiony w 2.6.

BYĆ, BYWAĆ, ZOSTAĆ lub ZOSTAWAĆ, np. Dziecko jest myte przez matk{ I lub Dziecko zostało umyte przez matkę. Warunkiem użycia strony biernej jest więc istnienie imiesłowu biernego odpowiedniego czasownika. Warunek ten niełatwi sformułować ściśle, zob. 6.2.4.

Ćw

Jeśli chodzi o tzw. stronę zwrotną, to musimy zauważyć przede wszystkim, /o zakres konstrukcji zwrotnych w ścisłym sensie tego słowa jest niewielki. Mo/iH je utworzyć od stosunkowo niewielu czasowników, np. myć i myć się, chwalił i chwalić się, przy czym cechą wyróżniającą tak rozumianą zwrotność jc« możliwość zamiany nieakcentowanej formy się na akcentowaną formę siebie bc zmiany znaczenia. W wielu książkach termin czasowniki zwrotne używany jcs» jednak w sensie szerszym, obejmującym wszelkie połączenia formy czasownikowel ze słowem się, niezależnie od funkcji tego słowa. Oprócz konstrukcji zwrotnyci sensu stricto można wśród nich wyróżnić konstrukcje pochodne (np. recyprokainę! czyli nazywające czynność wzajemną), konstrukcje z zaimkiem nieokreślonym w fi a także czasowniki z morfem się. Szczegóły zostały omówione w 5.4.6 i 5.5.3. T| można rzecz podsumować słowami, że zróżnicowanie konstrukcji ze słowem ,vi'J jest zbyt wielkie, aby jedną z nich interpretować fleksyjnie, a pozostałe w inni sposób. Bardziej uzasadniony jest ich podział na konstrukcje składniowi (z zaimkiem zwrotnym lub nieokreślonym) i formy czasownikowe. Do pierws/o| grupy należą np. ciągi słów myć się i mówi się, do drugiej np. bać się.

Jw. 15 O semantycznym wykorzystaniu strony biernej - zob. 10.5.

6.5. Czasowniki niewłaściwe

Wśród czasowników zwracają uwagę takie, których odmiana jest ograniczoul do dwóch kategorii fleksyjnych: czasu i trybu, np. MDLIĆ:

mdlić

...    ....    „    f będzie mdlić (mdlić będzie)

mdli - mdliło - mdliło było (było mdliło) - {    ?    ....    L

( będzie mdliło (mdliło będzie)

mdliłoby (by mdliło) - byłoby mdliło (mdliłoby było) niech mdli

Czasowniki te mają zatem głęboko defektywny paradygmat. Nie odmieniają sii przez osoby, liczby ani rodzaje. Nie mają też większości form nicosobowyi li:l bezosobnika. gerundium ani imiesłowów (forma mdlący, np. mdlący zapm h. I należy do nielicznych wyjątków, lepiej więc uznać ją za przymiotnik).

Mówiony w z.o.

W wypadku niektórych czasowników niewłaściwych, np. MDLIĆ. BOLEĆ >. DNIEĆ. BŁYSKAĆ SIĘ. ograniczenia te znajdują uzasadnienie w ich ^p)/< mu. Więcej jednak jest czasowników niewłaściwych, które z podmiotem-Mitflownikiem nie łączą się tylko w jednym ze znaczeń (por. Grzmi, ale ■fo/ii<\or grzmiał z katedry) lub tylko w określonym schemacie składniowym i jtui Wszystko się wydało, Wydały się jego matactwa, ale Wydało się, że brał BfltrD. Jeśli wyjść poza podręcznikowe przykłady i uwzględnić czasowniki, ttlOo tylko w pewnych znaczeniach lub pewnych schematach składniowych nie ląc/liwości z. podmiotem-mianownikiem, to okazuje się, że zasób czasow-K)w niewłaściwych w polszczyźnie jest zaskakująco duży. W Innym słowniku polskiego jest ich ponad 500. Zanotowano tam też przeszło 300 fraz. ■liiow nikowych niewłaściwych, czyli złożonych leksemów czasownikowych, ■kicych właściwości gramatyczne analogiczne do czasowników niewłaściwych.

• I. ■wisie przykłady to padło (komuś) na rozum, (komuś) brakuje słów, nie da

tuGyć. Mniej oczywiste jest kwalifikowanie w taki sam sposób fraz typu skóra |ma) cierpnie lub szlag (kogoś) trafił. Zauważmy, że podmiot-mianownik jest iWpiawd/ie obecny, ale jest on częścią frazy, a zatem cała fraza nie ma Wwości z mianownikiem.

fermin czasownik niewłaściwy pochodzi od Saloniego (1974), zob. też Saloni. tl/1uski (1985). W obu tych pracach czasowniki niewłaściwe traktuje się jako <hn i część mowy, co w świetle faktu, że o „niewłaściwości” czasownika lydujc tylko jego schemat składniowy - wydaje się nieuzasadnione. Obszerną czasowników niewłaściwych podaje Bańko (2001: 237-248).

6.6. Predykatywy

1'icdykatywy to niewielka grupa leksemów o funkcji zdaniotwórczej, pod tym ^nięilriii podobna do czasowników. Jak czasowniki niewłaściwe predykatywy nic ||i i    u u 11111 < *U ■ 111 mianownikiem i w konsekwencji odmieniają się lylko pTZCZ

■» | tryb. W odróżnieniu od czasowników niewłaściwych mają jednak odmianę ■ysto analityczną, np.:

[ być widać

| widać - było widać (widać było) - będzie widać (widać będzie)

' byłoby widać (widać by było, widać byłoby)

I, hrthlf widać