45145 Obraz6 (14)

i wywołują się dusze nieboszczyków*. W wypowiedziach chorega zostaje podkreślony dostatek, bądź raczej nadmiar, ofiarnych pokarmów. "Jest dostatkiem mleka, chleba I / Są owoce i jagody* (w. 208-209). Uczta odznacza się uniwersalnością, która wynika zarówno ze specyficznej lokalizacji przestrzennej, jak również z dążenia do pełnej realizacji wspólnotowego kręgu i świętej koinonii. "Czyścowe duszeczki! / W jakiej, kotwiek świata stronie [...] Każda spieszcie do gromady!" (w. 13-14, 21). Miejsce obrzędu znajduje się w centrum ziemi oraz u zbiegu wszystkich możliwych kierunków świata¹*, sama zaś uroczystość staje się posiłkiem powszechnym, zaspokojeniem wszelkiego pragnienia i łaknienia (w. 511-512).

Teraz wszystkie dusze razem.

Wszystkie i każdą z osobna.

Ostatnim wołam rozkazem!

.Dla was ta biesiada drobna;

Garście maku, soczewicy Rzucam w każdy róg kaplicy.

(w. SOS-SIO)

Ostatniej inkanlacji Guślaiza towarzyszy gest siewu. Należy zatemjyzypomnieć, że I mak występuje u Słowian jako. środek apotjrppeiczny, lek i przedmiot magii plenności¹*; przy kuitowo-magicznych zabiegach wokół urodzaju używano'TÓ^nteż soczewicy¹⁰. 1 Nawet ziarna gorczycy, dzięki którym zjawy dzieci zaznają wyzwalającej mocy cierpię- I nia, w swym sekundarnym znaczeniu należą do symboliki płodności. Ewangelia podaje przypowieść o ziarnie gorczycznym, 'Które najmniejszeć^est ze wszego nasienia, ale kiedy urośnie, większe jest ze wszech jarzyn i stawa się drzewem, tak iż przychodzą płacy niebiescy i mieszkają na gałązkach jego" (Mt 13, 32; por. Mr 4, 30; Łk 13,18).

Uczta pozwala rozpamiętywac ie płody ziemi są-darem bożym, a urodzaj - znakiem błogosławieństwa. Pokarm biesiadny przedstawia continuum życia ludzkiego od kolebki przez grób do nieba, przy czym biologia wzrostu i obumierania zostaje otwarta na sens spirytualny. Nasycenie zdaje się ekwiwalentem drogi prawości i błogiego bytu zbawionych, a głód - personifikowany przez Widmo złego pana -TcrzSpewne odpowied- I nik potępienia i błędnej drogi do piekielnych czeluści. Uczta, będąca osią całegp 1 obrzędu, odtwarza nawet cale dzieje spirytualne rodzaju ludzkiego od raju poprzez I upadek do powszechnego zbawienia. Biesiadny dostatek odpowiadałby zatem obu I fazom ograniczającym z dwóch stron dramat soteriologiczny. O doczesności powiada I Guślarz, że jest 'padołem ciemnoty i zawieruchy / Nędzy, płaczu i mozołu" (w. 39-40). | Uczta, ewokując duchową pełnię bytu i zbawczą konsolację, wiedzie w zaświat środkami I obrządku pokuły, oczyszczenia z grzechów. Stanowi sakralny pecedens na ziemi śmierci i cierpienia. Wedle słów Stwórcy; "przeklęła będzie ziemia w dziele twoim: w pracach jeść z niej będziesz po wszystkie dni żywota twego. Ciernie i osty rodzić ci będzie, a ziele będziesz jadł ziemie” (Rdz 3,17-18).

Trzeba podkreślić, jakkolwiek wyraźnie wynikało to z powyższych uwag, że rytuał biesiady został osadzony w micie genezy z pomocą symboliki życia: ziainar-ehleba, mleka. Inaczej mówiąc,Mkkiewicz ujawnił bardziej pierwotny niż mityczny, mianowicie I symboliczny zawiązek sensu¹*, który pozwoli! ludowi pojednać - w konkretnej kulturowej praktyce - opowieść bibłijną z kullowo-magicznym obrzędeip, agrarnym. Nawet "Pański krzyż*, wskazywany przez Guślarza, pełni w równym stopniu funkcję drogo-

wskazu zbawienia i środka magicznego oddziaływania na zjawy; formuła odprawiania duchów zawiera elementy egzorcyzmu.

Zabiegi przywołania noszą bez reszty znamiona magiczne. Słowo inkantacji nie odwołuje się tu zupełnie do symboliki chrześcijańskiej; do Trójcy Św. i krzyża, do tajemnicy Wcielenia nawiązują w swych zaklęciach Guślarz odsyłający zjawy i Ksiądz w IV.cz. Dziadów. Pokutujące duchy przyciąga słowo, ogień, dym i blask. Wpływ magiczny’zdaje się wywierać zarówno recytowana treść, jak rodzaj spalanej materii, jak również dynamika procesu spalania: formułę słowną, określającą pożądany stosunek zabiegu, wspomaga sympatetyczna akcja¹⁰⁹. "Garść kądzieli" (w. 29), "kocioł wódki" (w. 136), wianek ze "święconego ziela" (w. 347—348) to wykreowane na zasadzie niezupełnie czytelnych asocjacji symbole biograficzno-moralne. Jeżeli pominąć niemałą liczbę magicznych akcesoriów — być może nie ubocznych — nasuwa się stosunkowo klarowna translacja znaków przywołania według następujących analogii: 1. znak "lekki, jasny" (w. 45) — życie beztroskie i niewinne, śmierć w dzieciństwie — po śmierci pobyt w pobliżu nieba (w. 65); 2. znak dymów i blasków (w. 349) - za życia próżność, wzgarda dla tego, co ziemskie, bezpożyteczność, śmierć w młodości — pokuta w miejscu pośrednim, między niebem a -ziemią, na tęczy; 3. znak eksplozji i wrzenia (w. 141-142) - życie zbrodnicze - po śmierci-dusza i-ciało przykute do ziemi, w mocy ognia i złego ducha (w. 145—158, 189). Przytoczmy nadto pierwsze zaklęcie:

Czyli która w smole płonie.

Czyli marznie na dnie rzeczki,

Gsyli dla dotkliwszej kary W surowym wszczepiona drewnie.

Gdy ją w piecu gryzą żary,

I piszczy, i płacze rzewnie;

Każda spieszcie do gromady!

(w. 15 - 21)

Jak obserwujemy, paralelizm etyczno-kosmiczny stanowi uniwersalną zasadę żyda doczesnego i czyśćcowego. Pierwiastki przyrody zamykają duszę w cielesnej powłoce i osaczają w miejscu pokuty. Co więcej, w fazie zagrobowego oczyszczenia materia przylega do samej duszy bądź w postaci zmazy, bądź też - na co wskazuje Widmo złego pana - w postaci ciała pożądliwego. Żywioły w sposób konieczny współtworzą babitus duszy, która jeszcze nie osiągnęła zbawienia. Przyroda jest, rzec można, symbolicznym środowiskiem bytowania tego, co duchowe. Zachowując zaproponowany poprzednio porządek: zjawy dzieci — zjawa Dziewczyny — Widmo złego pana, można pokusić się o wskazanie parzystych czynników regulujących funkcjonowanie etyczno-kosmicznego paralelizmu. Opozycja niewinności i grzeszności przekłada się zatem na odpowiednie jakości sprzeczne: lekkie — ciężkie, wysokie — niskie i, w rezullacie, duchowe - cielesne. Dzieci pokutują jako rajskie anioły, zbrodnicza dusza złego pana wraz z ciałem przykuta jest do ziemi. Zbawienie to pełnia duchowości, dobra i życia; śmierć, zło i będące źródłem katus2y uwikłanie w materię konstytuują piekielny biegun bytu. Bez wątpienia, paralelizm etyczno-kosmiczny należy uważać za konstrukt wyobraźni religijnej, gdzie metaforyka chrześcijańskiej teologii moralnej (grzechy "lekkie" i "ciężkie", a także "jasność" i "ciemność” duszy jako elementy bilansu moralnego) współistnieje z archaiczną symboliką zmazy¹¹⁰ oraz z sakralnym nacechowaniem przestrzennego pionu¹¹¹. Zwta-

93