47408 Zdjęcie1411

_I / ^ml 1

mifdty nimi I lukuuji ImjJLgl)*

Mi); Jomm (TArt wltfyk U ^ fiiwV niebieskich *,    doje ilę

Alf lo pobudł*Jąc» dilibnlf ipoW^i ^ odmit nif tylko w wnukach wy# ,, ponledzlcó, li nie mi Ukle] tMN¹    '

w które] nic dokonywałby się Jikli prryń energii |

K świata zewnęlrzncgo. Człowiek* który «'ykoiłii)e swój¹ obo\vlii;ck. znajduje we wsielkiego rodzaju objawach sympatii, szacunku, miłości ze strony swoich bliźnich poparcie, którego sobie często nie uświadamia, ale podtrzymujące go. Uczucie, jakie ma dla niego społeczeństwo, podnosi uczucie, jakie on sam ma dla simego siebie. Jeśli znajduje się on w harmonii moralnej ze swoimi współczesnymi, ma w swojej dżin-P»W M ^ości, więcej odwagi, więcej roz-machu-tak samo jak wierny, który czuje wzrok swego boga, zwrócony łaskawie na niego. W ten sposób od-hjwi się jak gdyby stale podtrzymywanie naszego jestestwa moralnego. Ponieważ zjawisko to zmienia się w zależności od mnóstwa okoliczności zewnętrznych, w zależności od większej lob mniejszej aktywności naszych stosunków z otaczającymi nas grupami społecznymi, w zależności od charakteru tych grup, nie możemy nie odczuwaC, że ten tonus moralny zależy od przyczyny zewnętrznej; nie dostrzegamy jednak, gdzie jest ta przyczyna i jaka ona jest Tak więc pospolicie wyobrażamy ją sobie w postaci władzy moralnej, któta, aczkolwiek istnieje w nas, przedstawia wszelako coś Innego od. nas: chodzi tu o sumienie moralne, którego zresztą ludzie nigdy nie po-tzaiih sobie wyraźniej wyobrazić bez pomocy symbolów religijnych,

jPpza tymi silami w stanie wolnym, które nieustannie nas zasilała, istnieją takie sity, utrwalone we wszelkiego rodzaju technikach i tradycjach, z jakich korzystamy. Mówimy językiem, którego żeśmy nie siwo-

i takie same wpływy mogą rnwljafc 1 wzmacniać wda strachu i smutku. Uczucia U odpowiadają -jak zobaczymy - jednemu z aspektów żyda teiigb-

negolp.ks.ll,r.Vj.

m

_rzyli; posługujemy się narzędziami, których żeśmy nie wynaleźli; powołujemy się na prawa, których żeśmy nic ustanowili; każde pokolenie przejmuje skarbiec wiedzy, której samo nie zgromadziło etc. To społeczeństwu winniśmy owe rozliczne dobra cywilizacji 1 jeśli nie widzimy na ogół. skąd je mamy, to wiemy przynajmniej to, że nie są one naszym własnym dziełem. Otóż te właśnie dobra wyróżniają człowieka spośród Innych istot, gdyż człowiek jest człowiekiem tylko dlatego, że Jest cywilizowany. Nie może on tedy uciec od poczucia, iż na zewnątrz niego czynne są przyczyny, którym zawdzięcza swe atrybuty człowieka — przyczyny, które jak łaskawe potęgi towarzyszą mu, chronią go i zapewniają mu los uprzywilejowany. Rzecz jasna, musiał on tym potęgom przyznać godność odpowiednią do wielkiej wartości dobrodziejstw, jakie Im przypisapj W ten sposób środowisko, w jakim żyjemy, wydaje się nam zaludnione przez siły jednocześnie władcze i pomocne, dostojne i dobroczynne, z którymi pozostajemy w stosunkach. Ponieważ wywierają one na nas nacisk, z którego zdajemy sobie sprawę, jesteśmy zmuszeni umiejscawiać je poza sobą tak, jak to robimy z obiektywnymi przyczynami swoich wrażeń. Ale z drugiej strony uczucia, jakie siły te w nas budzą, mają inny charakter, aniżeli te, jakie mamy dla zwykłych przedmiotów zmysłowych. O tyle, o ile te ostatnie sprowadzają się do swoich cech empirycznych, które ujawniają się w potocznym doświadczeniu, o ile wyobraźnia religijna nie poddała ich żadnym przekształceniom, nie mamy dla nich niczego, co przypominałoby poszanowanie, one zaś nie odzna-

» Taki jest inny wygląd społeczeństwa, które jednocześnie jawi się nam jako nakazujące oraz jako dobre i łaskawe. Społeczeństwo panuje nad nami i pomaga nam. Jeżeli zdefiniowaliśmy fakt społeczny przy pomocy pierwszej z tych cech, to dlatego, że łatwiej jest ją obserwować, gdyż ujawnia się ona w postaci widocznych i zewnętrznych znaków; dalecy byliśmy jednak od myśli o negowaniu realności drugiej cechy (p. Rćgles de la mćthode sociologigue, przedmowa do drugiego wydania, s. XX, przypis 1).