47858 Słownik1

U*

ć c ZUUX>

HEKATOMB7)t^yC>ć, p -*jtLryę 7<uJL

HEKATOMBA ‘poświęcenie życia wielu ludzi dla jakiejś sprawy; zagłada wielkie liczby ludzi, masowy mord’. Wyraz zapożyczony z grec. hekatdmbe ‘ofiara stu?f sztuk bydła złożona bogom’ (por. hekatón ‘sto’, be od bous ‘wół’); należy doi.^:|| słownictwa europejskiego, por. np. ros. giekatómba, franc. hecatombe, nienti Hecatombe, ang. hecatomb. W polszczyźnie obecny od II poł. XVIII w., najpierw w zn. ‘ofiara’, por. „Wszak dał kto hekatombę, czy gołąbków parę, byle to czynił z serca, dobrą dał ofiarę” (F. Zabłocki, SJP), następnie 'ofiara z ludzi; zagłada Z? wielkiej liczby ludzi’, por.: „Czy widzisz za mną hekatombę z krwi i koścfig najdroższych moich rozniesioną?” (E. Orzeszkowa, SW); „Czy miały jakikolwiek? sens krwawe hekatomby pod Ypres, pod Verdun, nad Sommą?” (A. Strug, SlPp^jj Pierwotne, etymologiczne znaczenie podaje SWil. „ofiara stu, ofiara ze stu zwierząt”,' a współcześnie stosowane jest tylko w odniesieniu do realiów starożytnej GrecjfcźS^f „ofiara ze stu wołów, później - każda większa ofiara ze zwierząt” (NSWO PWN]® W ścisłym związku etymologicznym z hekatombą pozostaje klasa wyrazów"-? złożonycłi zawierających cząstkę hekto- {*- grec. hekatón) o zn. ‘sto’, zazwyczaj A oznaczających jednostki miary, por.: hektogram (XIX w., SWil.) ‘sto gramów”

[i pochodny przymiotnik hektogramowy (XIX w., SWil.)]; hektolitr (XIX wi-fl SWil.) ‘sto litrów’ [i derywat hektolitrowy (XIX w., SWil.)]; hektometr (XIX w3H SWil.) ‘sto metrów’ [i rodzima formacja hektometrowy (XIX w., SWil.jJ; hektoste (XIX w., SWil.) ‘sto metrów, czyli sto metrów sześciennych’; nowsze hektopaskaffl ‘jednostka ciśnienia równa stu paskalom’. Tę klasę wyrazów otwiera hektar ‘raiara|g powierzchni francuska równa 100 arom’ (SWil.), wyraz zapożyczony z franc"?| hectare, nazwy nowej, metrycznej miary powierzchni, utworzonej sztucznie od ' hect- z grec. hekatón ‘sto’ i are z łac. area ‘plac, płaska powierzchni ziemi’ (ESJP..; podaje datę zapożyczenia 1795 r.). Należy do intemacjonalizmów, por. np. cześfl hektar, ros. giektdr, niem. Hektar, ang. hectare.

Istnieje też w języku polskim grupa wyrazów zapożyczonych, których rnorfem f| rdzenny jest związany z grec. bous ‘wół’. Są to: bucefał (L) - prymamie jest to nazwa własna konia Aleksandra Wielkiego, wtórnie używana ironicznie o koniu-T^ f wierzchowym, zwłaszcza wielkim, ciężkim albo narowistym, a także o człowieku" niezgrabnym, safandule, por.: „Pierwszemu z carów, co te zrobił cuda, druga carowa pamiętnik (pomnik) stawiała. Już car odlany w kształcie wielkoluda siadł na brązowym grzbiecie bucefała” (A. Mickiewicz, SJP); „Wszystka socjeta, która—_; zjeżdża do Gdyni, to ludzie zacni i mili, ale artystyczne bucefały” (K. Makuszyński,; ' SJP). Do polszczyzny wyraz dostał się za pośrednictwem łac. Bucephalus z grec. Boukephalos. tzn. bou-kephalos 'wołogłowy’. Był używany nie tylko w języku ogólnym, lecz także w gwarach, w różnych formach: bucyfał, bęcwał, bęcfal,v|§ bencwał, będzwał w zn. ‘grubas, człowiek ociężały, bałwan, osioł, dureń’, przy .ąfj czym forma bęcwał (SW) upowszechniła się w polszczyźnie ogólnej. [Inaczej ESJP]::*|^

Innym wariantem bucefała jest we współczesnej polszczyźnie forma buc (ISJPjcii | ‘człowiek nadęty, zarozumiały’.

XVIII-wieczną dokumentację ma bukolika (L) ‘krótki utwór liryczno-epiczny| o wątku zaczerpniętym z życia pasterzy; sielanka’, wyraz zapożyczony pośrednictwem późnołac. bucolica ‘pieśni pasterskie’ z grec. boukolike aoide ‘p pasterska’, od bou-kólos ‘pasterz krów’. Rodzimym derywatem jest przymiot!

^bukoliczny (SJP) 'sielankowy, związany z bukoliką’. Innym terminem zawierającym morfem bu- (z bous 'wół’) jest bukranion (SJP) ‘element dekoracyjny w postaci głowy lub czaszki byka, najczęściej płaskorzeźbiony’, zapożyczenie z grec. boukranion 'czaszka byka’. Tu także należy bulimia (w SWil. bulemia) ‘chorobliwa żarłoczność’ z grec. boulimia dosłownie ‘byczy głód’ (por. rodzimy fraz. wilczy apetyt).

Niepewne jest pokrewieństwo etymologiczne omawianych wyżej wyrazów z następującymi zapożyczeniami z języka angielskiego: buldog (w SWil. i SW również w postaci buldok), por. ang. bulldog, wg SW^ril. ‘gatunek wielkiego psa’, wg SW dosłownie 'pies bydlęcy’, wg SWO PIW ‘pies na byki’, a wg ESJP „nazwa ta podobno stąd, że psów tej rasy używano w widowiskach zwanych bull-buiting (walka uwiązanego byka ze stadem poszczutych na niego psów)”, oraz buldożer (SJP), a następnie - w wyniku asocjacji do (po)ierać i/lub hiperpoprawnej wymowie powstałej na tle unikania mazurzenia - buldożer ‘spychacz’, z ang. bulldozer, por. objaśnienie ESJP: „Najpierw (1876) nazwa żargonowa terrorysty antymurzyńskiego, od ang.-amer. vb. bull-doz.e ‘chłostać okrutnie, torturować dla zastraszenia’, por. buli ‘byk’, dozę, dose ‘dozować (więc tu ‘dawać’ komuś „byczą” dawkę tortur), potem o maszynie do niszczenia slamsów murzyńskich”.

Wszystkie wymienione wyrazy funkcjonują w polszczyźnie jako zapożyczenia i mają tylko znaczenia realne (są słowotwórczo niepodzielne, o zatartym znaczeniu etymologicznym).

HERBATA ‘roślina Thea chinensis'\ ‘suszone liście tej rośliny’; ‘napój z nich sporządzany’; 'porcja napoju’; ‘napar z różnych ziół’. Wyraz zapożyczony z łac. herba thea ‘zioło thea’, przy czym thea to zlatynizowana postać chińskiej nazwy tej rośliny: te. Nazwa łacińska zachowana m.in. we włos. erba te, niderlandzkim herba thee, skąd najprawdopodobniej - wraz z produktem - przywędrowała do Polski.; por. też ang. tea, franc. the, niem. Tee. W innych językach słowiańskich występuje ros. nazwa czaj zapożyczona z chińskiego ch'a-ye ‘herbaciane liście’ za pośrednictwem jęz. tureckiego, kirgiskiego, ałtajskiego, mongolskiego; por. poi. czajnik ‘naczynie do parzenia herbaty’; ‘naczynie do gotowania wody’ (XIX w.), formację hybrydalną, utworzoną rodzimym formantem -(n)ik [por. też. herbatnik (XIX w.) w zn. 1) ‘czajnik’; 2) ‘rodzaj kruchego ciasteczka podawanego (najpierw) do herbaty’; 3) ‘osoba lubiąca pić herbatę’]. Współczesna para wyrazów herbata - czajnik jest świadectwem wpływów leksykalnych z zachodu i ze wschodu.

Wyraz herbata występuje w polszczyźnie od XVIII w.; por. wypowiedzi Kluka: „Herbata... z łac. herba et the, części roślinne, drobno pokrajane, osobliwie liście, kwiaty, wrzucone w gorącą wodę, gdzie się nakrywają, bez dalszego gotowania. Po kilku minutach zlana woda gorąco się pije” (L); „Herbata... krzew Chiński, którego liście ususzone parzą się wodą i ta woda zażywa się pod imieniem herbaty” (L); „Przetacznik ziele, zupełnie zastąpić może herba The i dlatego herbatą Europejską się zowie” (L). W późniejszym okresie herbata uzyskuje znaczenie ‘przyjęcie wieczorne z herbatą’, por. herbata proszona, herbata tańcująca (SW), oraz ‘napar, napój z różnych ziół, używany zamiast właściwej herbaty, w celach leczniczych’, por. np. herbata miętowa, herbata z lipowego kwiatu (SJP).