4

286 Małgorzata Marcy tykieta językowa

zabiegów interpretacyjnych, które mają na celu odczytanie aktu zgodne z intencją nadawcy. Dzięki tym zabiegom - uwzględniającym takie składniki aktu mówienia, jak cechy wewnętrzne i zewnętrzne mówiącego, jego stosunek do adresata, ich wzajemną hierarchię oraz dystans konwersacyjny, a także miejsce, świadków i sposób mówienia - adresat może zinterpretować np. wyrażenie Wiem, jak bardzo kochałaś ojca jako pośredni,, nieszablonowy akt kondolencji.

Współcześnie obserwuje się daleko posuniętą schematyzację formalną językowych zachowań grzecznościowych. Dochodzi do niej zarówno w oficjalnych, jak i nieoficjalnych sytuacjach mówienia. Z materiału empirycznego wynika, że w sytuacjach oficjalnych każdemu typowi aktu odpowiada kilka zaledwie schematów formalnych, wypełnianych dość jednolitym materiałem leksykalnym. Oto przykłady:

-    podziękowania: [Bardzo, serdecznie, pięknie itp.) dziękuję {państwu, panu doktorowi, koleżance itp.) [za przybycie, za życzliwe przyjęcie, za pożyczkę itp.); Składam [państwu itp.) [serdeczne itp.) podziękowanie [za przybycie itp.); Jestem {państwu itp.) [ogromnie itp.) wdzięczna [zaprzybycie itp.);

-    powitania: Witam [państwa, panią profesor, koleżankę dyrektor itp.) [serdecznie, gorąco, z prawdziwą przyjemnością itp.); Chciałabym [serdecznie itp.) powitać [państwa itp.);

-    pożegnania: Żegnamy {pana ministra, dostojnych gości itp.) [bardzo gorąco, z żalem itp.); Chcielibyśmy (jak najserdeczniej itp.) pożegnać [pana ministra itp.);

-    przeproszenia: (Bardzo, serdecznie, jak najmocniej itp.) przepraszam {panią, państwa, księdza itp.) (za spóźnienie, za to niedopatrzenie, za moją nieuwagę itp.); Chciałbym [panią itp.) (bardzo itp.) przeprosić (za spóźnienie itp.);

-    życzenia: Z okazji imienin (Świąt Bożego Narodzenia, jubileuszu itp.) życzę (panu profesorowi, ojcu, koledze itp.) zdrowia, szczęścia, pomyślności (wszystkiego dobrego itp.); W dniu imienin {urodzin itp.) pragnę złożyć {panu itp.) życzenia wszystkiego najlepszego (sukcesów w pracy zawodowej i szczęścia w życiu osobistym itp.).

W sytuacjach nieoficjalnych, zwłaszcza w interakcjach partnerów pozostających ze sobą w zażyłych stosunkach, obserwuje się uproszczenie form etykietalnych oraz - głównie wśród ludzi młodych - ich liczne modyfikacje, nieraz humorystyczne. Na przykład:

-    podziękowania: (Wielkie, serdeczne itp.) dzięki; Jesteś bardzo miły; W dechę jesteś; Bóg zapłać (dobry człowieku);

-    powitania; Cześć (wam, Janusz itp.); Serwus; Kłaniam się {pięknie, nisko itp.); Dzieńdoberek;

-    pożegnania: Cześć (wam, Dorota itp.); Baj, baj; Pa (damskie pożegnanie); Do zobaczenia (we wtorek, za miesiąc itp.); Bywaj (do soboty itp.); Siemasz;

-    przeproszenia: Tak mi (bardzo itp.) przykro [głupio, łyso itp.); (To) moja wina; Nie popisałem się; Sory;

- życzenia: Wszystkiego dobrego (najlepszego) (na święta, na imieniny itp.); Najlepszego; Najlepsze (najserdeczniejsze itp.) życzenia; Pomyślności; Wesołych świąt; Wesołego jajka; Złamania karku.

Zarówno tendencja do uproszczeń, jak i tendencja do modyfikacji szablonowych aktów etykiety językowej - to próby odświeżenia form grzecznościowych. Z podobnej potrzeby zrodziło się dążenie do nadania aktom etykiety znamion szczerości i wiarygodności intencji nadawcy (zachowania grzecznościowe odczuwane są często jako nieszczere, gdyż wymuszone przez konwencję). Dążenie to znalazło wyraz w pojawiających się w zasobie leksykalnym form grzecznościowych modyfikatorów typu naprawdę, szczerze, szczere, najszczersze, np. Naprawdę przepraszam, Szczerze pani współczuję, Przesyłam najszczersze gratulacje. Lecz i te formy uległy obecnie schematyzacji.

Zróżnicowanie pragmatycznojęzykowe

Polskie językowe zachowania grzecznościowe, zarówno w postaci autonomicznych aktów etykiety, jak i aktów z obudową etykietalną, stanowią zbiór zróżnicowany pod wieloma względami. Do najważniejszych czynników różnicujących zalicza się: rodzaj sytuacji mówienia (oficjalna, nieoficjalna, neutralna), rodzaj kontaktu (bezpośredni, pośredni), hierarchię partnerów (zawodową, społeczną, intelektualną, intymną, okazjonalną), miejsce zamieszkania partnerów (duże miasto, miasteczko, wieś), wiek i płeć partnerów, liczba adresatów (jeden, kilku, audytorium), obecność bądź nieobecność świadków, dystans konwersacyjny, miejsce mówienia, cele mówienia, cechy indywidualne uczestników i świadków mówienia. Tego typu kryteria (rozmaicie hierarchizowane w konkretnych sytuacjach mówienia) każdorazowo wyznaczają uczestnikom grzecznościowych interakcji ściśle określone role i strategie. Gry grzecznościowe (oprócz gier innego typu), prowadzone na co dzień przez członków każdej społeczności (por. Goffman, 1981), zależą więc od tak wielu czynników pozajęzykowych, że ich opis stratyfikacyj-ny, abstrahujący od indywidualnych sytuacji mówienia, musi zawierać niezbędne uogólnienia.

I tak dwiema podstawowymi i w największym stopniu spolaryzowanymi warstwami omawianych zachowań jest warstwa oficjalna i warstwa nieoficjalna (por. przykłady przytoczone w punkcie Zróżnicowanie formalno językowe). W obrębie każdej z obu tych warstw mamy do czynienia z dalszym uwarstwieniem, w związku z czym mówić można np. o etykiecie skrajnie oficjalnej, do której zalicza się zachowania przewidziane protokołem dyplomatycznym, i o etykiecie skrajnie nieoficjalnej, do której