51174 skanuj0118 (14)

Epoka piśmienna - doba nowopolska

232 ciolecia XVIII wieku. Przeważyła wtedy wymowa przeżywającej swój najświetniejszy okres stołecznej Warszawy, gdzie e pochylone wymawiane było na sposób mazowiecki, tzn. prawie tak samo. jak e jasne; naśladujący stołeczną wymowę przybysze z całego kraju tej drobnej różnicy bądź w ogóle nie słyszeli, bądź nie potrafili w swojej własnej wymowie oddać - i w ten sposób zaczęła się upowszechniać dzisiejsza wymowa dawmego e pochylonego równa e jasnemu. Trwało to jednak bardzo długo, niemal przez cały wiek XIX: jak już wiemy, litera e została ostatecznie usunięta z. naszej pisowni dopiero w 1891 roku.

W czasach Oświecenia, a więc w pierwszym okresie doby nowopolskiej. zaczął się proces skracania w wymowie zapożyczonych z łaciny i greki wyrazów typu biblija, historyja; lekeyja itp. (a później w ślad za nimi także zapożyczeń z innych języków: italianizmów typu ba te ryja, gale ryja, galicyzmów typu grenadyjer, kirasyjer itp.). Wyrazy te były akcentowane na trzeciej sylabie od końca, jak fizyka, matematyka, technika itp. Nicakcentowane /, / w przedostatniej sylabie zaczęło wypadać, wymowa biblija, historyja, lekeyja zaczęła się więc zmieniać na biblia, historia, lekcja, czyli na wymowę obowiązującą do dziś. Proces ten trwał jednak przez cały wiek XIX. Wahania w wymowie tego typu wyrazów są doskonale widocznymi Mickiewicza:

Wojsko! mówią, że polskie! lecz te ftzyliery.

Sapery, grenadiery i kanon (jery!

Więcej słychać niemieckich tytułów w tym tłumie

Niżeli narodowych! Kto to już zrozumie!

Regularny trzynastozgłoskowiec, jakim napisany jest Pan Tadeusz, wskazuje na wymowę ftzylier, grenadier, ale kanonijer użytych w tym fragmencie galicyzmów (gdyż, wbrew opinii wypowiadającego te słowa Maćka Dobrzyńskiego, nie są to oczywiście zapożyczenia niemieckie, lecz francuskie).

Postaci skrócone (a więc wymowa biblia, historia, lekcja) stały się powszechne w języku literackim (gwary ludowe do dziś zachowały formy typu biblija, historyja, lekeyja - tyle że z akcentem przesuniętym na sylabę przedostatnią) na przełomie XIX i XX wieku. Ugruntowały to zasady ortograficzne z 1918 roku wprowadzeniem pisowni bibłja, historja, lekcja.

Od początku doby nowopolskiej szerzyła się z Mazowsza 233 wymowa typu środa, źródło zamiast dotąd obowiązującej śrzoda, źrzódło. Ostateczne zwycięstwo nowych form przypada na trzecie dziesięciolecie XIX wieku, co znalazło odbicie w zasadach pisowni Deputacji Ortograficznej Towarzystwa Przyjaciół Nauk, wprowadzających pisownię środa, źródło.

Wreszcie w pierwszym półwieczu doby nowopolskiej zmienił się typ akcentu: z paroksyloniczno-zestrojowego (padającego na przedostatnią sylabę zestroju akcentowego, czyli połączenia wyrazu samodzielnego pod względem akcentowym z niesamodzielnym) na paroksytoniczno-wyrazowy (padający na przedostatnią sylabę samodzielnego pócTwzgtędem akcentowym wyrazu). Tak więc formy typu stało się zmieniły sposób akcentowania na stało się. Dawny sposób akcentowania zachowała jeszcze długo konserwatywna polszczyzna .wileńska jako charakterystyczny dla niej regionalizm, i tak też (stało się) akcentował Mickiewicz, co ujawnia analiza jego rymów (rymy typu osie jJało się).

b) ZMIANY FLEKSYJNH

Kilka istotnych zmian dotyczy odmiany rzeczowników rodzaju męskiego. W pierwszych dziesięcioleciach doby nowopolskiej ostatecznie wyszły z użycia stare formy mianownikowe nazw- zwierząt w rodzaju psi, wilcy. os łowię, ptaszkowie itp., zastąpione do dziś funkcjonującymi formami (z pochodzenia biernikowymi) typu psy, wilki, osły, ptaszki itp. W okresie Oświecenia formy biernikowe szerzyły się też w' obrębie rzeczowników męskoosobowyeh: syny, wnuki, minisiry, biskupy, chłopy, filozofy, sąsiady, Greki, Tatary itp. W języku literackim nabrały' one jednak wnet ujemnego, lekceważącego, a nawet pogardliwego zabarwienia uczuciowego. Stąd Kopczyński ograniczył w swojej gramatyce ich użycie do wypadków', „[...] gdy czasem myślimy upodlić niecnotliwą osobę ludzką i do zwierząt przyrównać”. W tej sytuacji pierwotne formy biernikowe nie utrzymały się w' mianowniku: w^? XIX wieku ostatecznie zwyciężyły odwieczne i do dziś używane formy typu synowie, ministrowie, biskupi, chłopi, filozofowie, sąsiedzi, Grecy, Tatarzy itp., a formy ekspansywne w' okresie Oświecenia żyją do dziś tylko