51903 skanuj0004 (432)

n

V/S:

strony znanych, najbliższych i dalszych sąsiadów, w poziomie zażyłości i identyfikacji z miejscem i przestrzenią osiedla czy zespołu mieszkaniowego, w ocenie stanu bezpieczeństwa w zajmowanym osiedlu, zespole czy kwartale. Ład ten ujmować można przy pomocy następujących par opozycji: '

—    poczucie bycia u siebie (w mieście, w osiedlu) poczucie zagubienia (w mieście, w osiedlu),

—    dobre stosunki sąsiedzkie (w mieście, w osiedlu) złe stosunki sąsiedzkie lub ich brak (w mieście, w osiedlu),

—    dobra dzielnica (w mieście, w osiedlu) <-» zła dzielnica (w mieście, w osiedlu),

—    bezpieczna dzielnica (w mieście, w osiedlu) niebezpieczna dzielnica (w mieście, w osiedlu),

—    spokojna dzielnica (w mieście, w osiedlu) <-> hałaśliwa dzielnica (w mieście, w osiedlu).

5) ład ekologiczny; odnosi się do wartości środowiska naturalnego osiedla, zespołu, kwartału czy bloku urbanistycznego, a jego rola w ogólnej ocenie przestrzeni miasta — ze względu na spektakularne konsekwencje degradacji środowiska na Górnym Śląsku — szybko rośnie. Za najpoważniejsze probiemy miast górnośląskich uznaje się zatem zanieczyszczenie środowiska naturalnego oraz powiązany z nim stan zdrowotny mieszkańców. I wreszcie ten rodzaj ładu daje się wyrażać przy pomocy następujących par opozycji:

—    zdrowe (miasto, osiedle) niezdrowe (miasto, osiedle),

— nasłonecznione (miasto, osiedle)    zaciemnione (miasto, osiedle),

—    zielone otoczenie (miasta, osiedla) «-> kamienna pustynia (w mieście, osie-dlu),

— bezwietrzne (miasto, osiedle)    wietrzne (miasto, osiedle),

—    wolne od hałasu (miasto, osiedle) zanieczyszczone hałasem (miasto, osiedle),

—    oddalone od uciążliwych zakładów pracy (miasto, osiedle) ulokowane w pobliżu uciążliwych zakładów pracy (miasto, osiedle).

Można zatem przyjąć, iż najistotniejszą wartością ładu urbanistyczno-architektonicznego jest zwartość kompozycji przestrzennej; ładu funkcjonalnego — wygoda życia; ładu estetycznego — uroda miejsca i przestrzeni; ładu społecznego — więź społeczna a także jednostkowa i zbiorowa identyfikacja z miejscem i przestrzenią; natomiast ładu ekologicznego — czyste środowisko naturalne.

Jednostkowe zdolności do postrzegania wartości funkcjonalnych, urbanistyczno-architektonicznych, estetycznych, społecznych i ekologicznych są zróżnicowane. Wysoce zindywidualizowane są również hierarchie ważności poszczególnych ładów, a za istotne zmienne je kształtujące można uznać: wykształcenie, wykonywany zawód, pochodzenie społeczne oraz regionalne i związany z nim kapitał kulturowy, sytuację mieszkaniową, uzyskiwany dochód etc. Owe zmienne kształtują także preferencje mieszkaniowe, czyli wyobrażenia o pożądanej (idealnej) wielkości mieszkania, jego rozplanowaniu, usytuowaniu w przestrzeni bloku i osiedla czy otoczenia społeczno-sąsiedzkiego.

Krystalizacja map mentalnych, z wyraźnie wyznaczonymi granicami dzielnic dobrych i złych, elitarnych i plebejskich, spokojnych i niebezpiecznych związana jest zazwyczaj z rzeczywistymi procesami segregacji społecznej w przestrzeni miejskiej. Wszelako przez wiele lat, między innymi ze względów ideologiczno-doktrynalr.ych, zagadnienia owej segregacji były w polskiej socjologii niedoceniane czy wręcz bagatelizowane. Przyjmowano bowiem, iż proces ten jest charakterystyczny przede wszystkim dla formacji kapitalistycznej, w której istotną rolę odgrywają: renta gruntowa, czynsze, ceny ziemi i jej prywatna własność. Takim badaniom nie sprzyjała również stosunkowo egalitarna — w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych — polityka mieszkaniowa i polityka rozdziału przestrzeni cennej^-. Ograniczała ona, a niekiedy nawet uniemożliwiała, powstawanie dzielnic i obszarów o wyraźnie elitarnym charakterze pod względem składu ich mieszkańców i zakresu korzyści ekologicznych. Niemniej‘jednak w niektórych miastach już w pierwszych latach powojennych pojawiły się, i z czasem uległy wyraźnemu wzmocnieniu, tendencje segre-gacyjne^{1 2 3}. Prowadziły one do koncentracji w przestrzeni pewnych grup ludzi, jednostek i instytucji, do rozwoju homogenicznych pod względem składu społecznego dzielnic i obszarów, do nierównego podziału korzyści ekologicznych, do zróżnicowania w osobistych przydziałach i w funduszu spożycia zbiorowego. Przestrzennym wyrazem segregacji było i jest powstanie dzielnic (miejsc) luksusowych i zdegradowanych, wyposażonych, ponad-i substandardowo, obszarów spokojnych i niebezpiecznych; tych, w których chciałoby się mieszkać i tych, w których mieszkać się musi. Pojawiły się także dość typowe tendencje endogamiczne w obrębie grap uprzywilejowanych i upośledzonych oraz procesy społecznej reprodukcji uprzywilejowania i upośledzenia. Owe procesy nie mogły pozostawać bez wpływu na postrzeganie zróżnicowań społecznych, indywidualne i zbiorowe odczuwanie niesprawiedliwości, na poczucie deprywacji względnej i bezwzględnej, względnego i bezwzględnego uprzywilejowania.

Wyraźne tendencje segregacyjne można identyfikować — i to od wielu już lat — w przestrzeni miast województwa katowickiego, a o ulokowaniu przestrzennym człowieka decydowała—jeszcze do niedawna — przede wszystkim wartość jego siły roboczej. Była ona oceniana z punktu widzenia potrzeb priorytetowych jednostek gospodarczych, wielkich inwestycji socjalizmu, instytucji i organizacji społeczno-politycznych, z partią przewodniczką na czele. W ostatnich jednak latach, w efekcie rozpoczętej transformacji ustrojowej, usytuowanie jednostki wyznacza jej materialna zasobność, umiejętne wykorzystanie istniejących luk prawnych, powiązań instytucjonalnych etc.

Procesy segregacyjne w województwie katowickim mająszczególny podtekst społeczny. Jak wiadomo, cały ten obszar znajduje się w trudnej — choć ulegającej stałej poprawie — sytuacji ekologicznej, a zarazem walka o najdogodniejsze miejsca w zdegradowanej przestrzeni wydaje się tutaj ostrzejsza. Odnosi się bowiem do najbardziej elementarnych warunków egzystencji, pojmowanej nie tyle w kategoriach wygórowanych standardów życia, ale raczej jego ochrony biologicznej. Nie zmienia to jednak faktu, iż miejsca o względnie wysokim przydziale korzyści ekologicznych są także zdegradowane i ich za-

17

1

Socjologowie zainteresowani dynamiką społeczno-przestrzenną w mieście analizują zazwyczaj pięć podstawowych procesów agiomeracyjnych: centralizacja, koncentracja, segregacja, inwazja oraz sukcesja. Centralizacja wyraża naturalną tendencję do skupiania się instytucji i ludzi w pewnych miejscowościach (na przykład stolicach kraju, województwa) oraz w pewnych dzielnicach miasta. Koncentracja z kolei jest naturalnym procesem skupiania się ludzi i instytucji o podobnych charakterystykach w jednym regionie miasta czy w jednej jego strefie. Szczególnym aspektem koncentracji jest segregacja, polegająca na selekcji ludzi dokonywanej przez współzawodniczące ze sobą jednostki o najlepszą i możliwą do opanowania

2

przestrzeń miejską. U podstaw tego procesu legły głównie różnice majątkowe, statusowe, styl życia, Inwazja polega na przenikaniu określonego typu ludzi i grup społecznych z jednego obszaru miasta do innego i naznaczaniu oraz — per saldc — zawłaszczaniu przestrzeni. Sukcesja to definitywne zajęcie obszarów miejskich przez ludność napływającą w wyniku procesów inwazyjnych, która wyparła społeczności pier

3

wotne owych obszarów.