56775 skanuj0142 (13)

Epoka piśmienna doba nowopolska

280 zdecydowanie przeważającej, niemal jedynej. Literaturę zdominowała zwyrodniała retoryka. Długie i zawiłe zdania, nierzadko wykolejone, utrudniały zrozumienie tekstu. W natłoku porównań i metafor, zwłaszcza mitologicznych, ginęła błaha zazwyczaj treść. Prozę zalewała łacina w postaci coraz częściej wtrącanych wyrazów, wyrażeń, zwrotów i cytatów łacińskich (makaronizowanic).

Reakcję na taki stan rzeczy stanowił oświeceniowy program odnowy języka i stylu - przede wszystkim, choć nic wyłącznie, w zakresie odmiany artystycznej. Główne zasady stylistyczne Oświecenia to jasność, komunikatywność,..naturalność i stosow-^jaośćr Odpowiadają one ogólnym założeniom racjonalistycznej epoki. Oświeceniowy model języka artystycznego, jak i poprzednie, nie jest jednolity. W jego obrębie możemy wyróżnić nurHclasycys-tyczny, który do pełnej precyzji dochodzi w utworach Ignacego Krasickiego i Stanisława Trembeckiego i najpełniej wyraża się w typowych dla tej epoki gatunkach (odzie, poemacie heroikomicz-nym, bajce,-satyrze, nawet powieści) oraz nurt sentymentalny. Oto jak charakteryzuje istotne właściwości stylu klasycystycznego wybitny znawca zagadnienia Tadeusz Milewski:

„Każde środowisko przedstawione przez księcia biskupa warmińskiego, czy to dworskie (Myszeis), czy klasztorne (Monachoma-chia). czy sądowe (Do.iwiadczyński), odsłania pod jego piórem swą nicość intelektualną i moralną. Opis każdego z nich jest ironiczny, a źródłem efektów jest ciągły kontrast między wartością pozorną a rzeczywistą. Styl poety uwidacznia mistrzowsko subtelną grę ironii. Jego główną zaletą jest jasność i komunikatywność. [...]. Składnia operuje zdaniami prostymi lub krótkimi złożonymi o bardzo przejrzystej strukturze. [...]. Ozdobniki, których tradycja sięga poezji antycznej, jak mitologiczne metafory i porównania, występują tylko W' formie parodii, co uwydatnia jeszcze ironię opowiadania. W funkcji pa rody stycznej występują również wspaniałe, bohaterskie imiona dwuczłonowe, jak Gryzomir, Gryzoshw, Sero-sław, Mruczysław, Dusimyszek, Myszogryz, które noszą w Myszei-dzie myszy i koty”.

Przy obowiązującej zwięzłości i oszczędności środków poetyckich był to styl skrajnie abstrakcyjny. Wyrazy użyte są tu w jak najbardziej ogólnym znaczeniu, przedstawiają zjawiska powszechne, typowe, z pominięciem jakichkolwiek rysów indyw idualnych. W sło-

wniclwie obowiązuje ostra selekcja: akceptuje się wyrazy znane 281 i używane powszechnie, wyklucza się natomiast słownictwo wyspecjalizowane, regionalne, archaiczne, bardzo rzadko (np. w bajkach Trembeckiego) znajdują zastosowanie wyrazy potoczne itp.

Nurt sentymentalny nie kwestionował podstawowych reguł stylistycznych jasności, komunikatywności, naturalności i stosow-ności, jednak, zwłaszcza pod koniec epoki, coraz wyraźniej przedkładał nad nic zasady czułości, delikatności (stąd wielka obfitość w typowych utworach tego nurtu, np.”sielankach i lirykach, wyrazów zdrobniałych i spieszcz.eń).

Pisarze wczesnego Oświecenia, walczący jeszcze z saską zwyrodniałą tradycją stylistyczną, dostrzegali, że w tej epoce zalewu cudzoziemszczyzny słowo polskie ukryło się „w piastunek, służalców, albo czeladnej prostoty obrębie” (Adam Naruszewicz), ale świadomość ta mało zaważyła na kształtowaniu się, ujętej w ścisłe przepisy poetyki klasycy stycznej, polszczyzny artystycznej bohaterskiego okresu Oświecenia. Już jednak w końcowym okresie na fali ruchu społecznego przygotowującego zasadnicze reformy i powstanie 1794 roku, literatura propagandowa, publicystyka, poezja patriotyczna, dramat narodowy dokonują nowego wyboru na rzecz języka-.polskiego. Trwałym dorobkiem okresu Oświecenia jest zatem również dalszy rozwój tendencji do realizmu językowego. Oświecenie pierwsze wprowadziło na szeroką skalę (bo pierwocin można sic doszukać już w komedii rybałtowskiej) charakterystykę // spoicczno-środowiskową i indywidualizację języka postaci literackich (np. w dramacie stanisławowskim mowa Niemców, Żydów, chłopów, przedstawicieli obozu sasko-sarmackiego itp.).

Dominujący jednak w epoce abstrakcyjny styl klasycystyczny na skutek wzrostu ograniczeń stylistycznych i coraz ostrzejszej selekcji wyrazowej uległ w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku skostnieniu i szybko się oddalał od wciąż się zmieniającego żywego języka potocznego. Zerwaną łączność rozwojową między językiem artystycznym i potocznym przywrócił dopiero przełom romantyczny. Zasadniczą rolę odegrała w tym twórczość Adama Mic- ₀ kiewjeza.

Nie ulega wątpliwości, że Mickiewicz był rzecznikiem postępu i nowatorstwa językowego. Dawniejsza nauka błędnie jednak oceniała jego znaczenie w dziejach polszczyzny, dopatrując się wpływu