54989 skanuj0179 (3)

372 SYNIJDI-/HM.OtilA ( /Yl I NAUKA O SUMII SI

nem człowieka. Owszem bardzo często występują one w formie hahitual nych reakcji moralnych, w których element świadomościowy niemal mk nic w zespole innych towarzyszących mu przeżyć. Przedstawiony zatcin uprzednio schemat logicznego wnioskowania określający nomiatywną sinik turę działań sumienia stanowi w rzeczywistości tylko twór filozoficzne) refleksji Ma ona za zadanie zrekonstruować i uwyraźnić istotne clcmen ty mechanizmu poruszającego spontaniczne przejawy aktywności sumie nia, mimo że mechanizm ten nic rysuje się dostatecznie jasno w świadomości człowieka. Było to konieczne ze względu na współczesne tcndciK m w filozofii moralności, nie powinno jednak stać się okazją do przerysow .» nia filozoficznej refleksji w odwrotnym kierunku i sprowadzenia sumieniu do r/ędu regulowanych zasadami logiki rozumowań.

Istotne cechy sumienia

Podsumowaniem przeprowadzonej analizy struktur)' sumienia będzie krótka charakterystyka jego najbardziej istotnych właściwości. Przede wszystkim jest rzeczą jasną, że skoro sumienie orzeka o wartości moralnej danego aktu i ul.» ccj z tym w parze pow inności jego spełniania lub zaniechania, w takim razir etyczna funkcja sumienia jest funkcją nomiatywną: sumienie formułuje spccy ficznc nonny postępowania Jest to wszakże jak powiedziano - norma s| ficzna. ponieważ stanowi twór samej konkretnej jednostki w odniesieniu dojci własnego konkretnego czynu, co sprawia, że jest to norma subiektywna I kon kretna. Tym się też różnią sądy sumienia od ocen rozumu słusznego i norm prawa naturalnego: tamte mają charakter ogólny i obiektywny, sumienie nalo miast występuje zawsze w postaci jednostkowej, podmiotowej, zamknięti < w kręgu moralnej św iadomości samej działającej jednostki.

Co w ięcej, ponieważ sumienie stanowi rzeczywistą normę praktycznego postępowania człowieka, przeto moralna wartość spełnianych przez c/ł< wieka konkretnych aktów zależy bezpośrednio od tego, czy są one zgodne czy też niezgodne z obowiązującą człowieka normą sumienia. Ono jot /« tern tą instancją, która w człowieku i w imię człowieka decyduje o dobni lub złu jego czynów, a zarazem trybunałem, pr/.cd którym jest za sw e uc/ynk i odpowiedzialny. Jeśli w ięc człow iek jest przeświadczony, że godzi mu się dla zachowania honoru zdecydować na samobójstwo i za tym przeswiad czenicm idzie, nie popełnia aktu subiektywnie złego. Jego samobójstwu jest subiektywnie usprawiedliwione ze względu na tak uformowany • ii sumienia. Chcąc właśnie podkreślić ten władczy - można powiedzieć pi < wodawczy aspekt sumienia w stosunku do praktyki moralnej człowiek* w etyce chrześcijańskiej określa się sumienie jako „normę normujęi i (norma normans).

Z drugiej jednak strony przeprowadzona analiza pokazała, że sumienie stanowi w łaściw e sobie normy w ścisłej zależności od obiektywnego porządku moralnego, w którym znajduje ono wzór i miarą dobru moralnego oraz nadrzędny imperatyw. W tym znaczeniu sumienie nic jest autonomiczne Jeżeli, jak wykazały poprzednie wywody, istnieje obiektywny świat wartości i moralne prawo naturalne, którego oceny i normy odnoszą się do gatunkowo określonych kategorii działania ludzkiego, jeżeli zasadnicze elementy tego porządku znajdują się w świadomości moralnej przeciętnego człowieka, w' takim razie z nieprzepartą siłą narzuca się wniosek, ze przejawiają one swoją aktywność jeszcze w tym ostatnim ogniwie procesu normującego moralną działalność człow icka. jakim jest właśnie sumienie. Dlatego np. nawet subiektywnie usprawiedliwione samobójstwo, (czy jakikolwiek inny podobny akt) nie przestaje być obiektywnie zle i niedopuszczalne. Pozostaje takim ze wzglądu na prawo naturalne, które zakazuje wszelkiego samobójstwa bezpośredniego.

Z uwagi też na tą właśnie obecność nadrzędnego imperatywni w treści sumienia określa się je cząslo jako głos Boży. Powiedzenia tego nic można oczywiście brać dosłownie w sensie bezpośredniej inspiracji Bożej, nakłaniającej człowieka do działania dobrego i odwodzącej go od złego. Jest ono prawdziwe w innym znaczeniu: ogólne podstawy dobra i powinności moralnej, które ujawniają się człowiekowi w aktach sumienia, tkwią w porządku obiektywnym, a ostatecznie transcendentnym. 7. mego tez czerpią swą moralną dostojność i siłę. W takim założeniu raz jeszcze narzuca się wniosek, że istotnym motywem, który skłania niektórych współczesnych autorów do afir-mowania pełnej autonomii sumienia w ferowaniu właściwych sobie sądów i ocen, jest filozoficzny sceptycyzm. On to skłania ich do zaprzeczenia tezy uznającej obiektywność ładu moralnego i zawartych w nich norm. Etyka chrześcijańska w swym tradycyjnym nurcie pozostawała stale w opozycji do tego rodzaju koncepcji, głosząc zależność sumienia od obiektywnych norm moralnych. Wyrazem tego jest znowu używane często przez jej zwolenników określenie sumienia jako „norma normow ana" (norma normata). Dopiero w granicach tego założenia uznaje przysługującą sumieniu autonomiczność, o czym zresztą będzie jeszcze mowa.

Najważniejsze rodzaje sumienia

/.łożoność struktury sumienia sprawia, że może ono być rozpatrywane z różnych punktów w idzenia zależnie od tego, jakie przybiera postaci w trakcie swego funkcjonowania. Na tej podstawie dadzą się przeprow adzić pewne rozróżnienia, które stanowią z kolei punkt wyjścia do sformułowania najważniejszych zasad etycznych odnośnie do sumienia.